درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/تنبیه چهارم تدریجی بودن اطراف علم اجمالی

تنبیه چهارم، تدریجی بودن اطراف علم اجمالی

اگر اطراف علم اجمالی تدریجی باشد یعنی همه اطراف با هم نیستند بلکه یکی امروز محقق می شود دومی فردا سومی پس فردا و هکذا، آیا در تنجیز علم اجمالی بین اطراف دفعی و اطراف تدریجی تفاوت هست؟ یا اینکه تفاوتی نیست و در اطراف تدریجی هم علم اجمالی منجَّز است؟

سه صورت برای مسئله وجود دارد

صورت اول

صورت اول این است که زمان اصلا دخالتی در موضوع ندارد نه در تکلیف و نه در مکلّفٌ به، مانند حرمت شرب خمر که زمان در آن ذخالتی ندارد، شارع فرموده شرب خمر حرام است و نه حرمت مقیّد به زمان خاصی شده و نه شرب الخمر که متعلّق آن است زمان خاصی دارد؛ حالا اگر مکلف علم اجمالی پیدا کرد به اینکه در بین مایعاتی که از صبح تا شب می خورد یکی خمر است اما نمی داند آیا آن مایعی است که هشت صبح می خورد؟ یا آن مایعی است که ظهر می خورد؟ یا در آن مایعاتی است که تا شب می خورد.

در اینجا قطعا اجتناب از جمیع اطراف واجب است زیرا تکلیف به «لا تشرب الخمر» آمده و مقیّد به زمان خاصی هم نیست و بین زمان اول و زمان دوم و زمانهای دیگر هم فرقی نیست، چون تکلیف منجّز است و تا شب باید احتیاط بکند مبادا که آن کاسه خمر را مرتکب بشود.

این صورت اول است که زمان در تکلیف و در مکلّفٌ به دخالتی و قیدیّتی ندارد.

دلیل این احتیاط چیست؟ این است که میزان در منجزیّت علم اجمالی این است که متعلق علم ما حکم فعلی علی کل تقدیر باشد، در ما نحن فیه ممکن است آن کاسه واقعی خمر ساعت دوازده رُخ بدهد اما از همان ابتدا صبح که می دانیم ممکن است این شرب خمر واقع بشود نسبت به اجتناب از آن تکلیف داریم، علم اجمالی به حکم فعلی علی کل تقدیر داریم و هرگاه چنین باشد، مراعات آن واجب است.

صورت دوم

صورت دوم آن جایی است که تکلیف مقیّد به زمان نیست اما مکلّفٌ به مقیّد به زمان است و زمان قیدیّت در مکلّفٌ به دارد، مانند جایی که مکلّف می داند نذر کرده دعایی بخواند اما نمی داند نذر کرده شب جمعه دعای کمیل بخواند یا صبح جمعه دعای ندبه بخواند؟ در چنین جایی باز علم اجمالی منجَّز است و باید هر دو را بخواند.

دلیل تنجیز علم اجمالی در این مورد آن است که زمان قید واجب است نه قید وجوب، از همان زمان که نذر محقق شده تکلیف و وجوب بر ذمه اش مستقر شده و وجوب قیدی ندارد چون زمان قید واجب است و این قیدیت اثری در تنجیز علم اجمالی ندارد، زیرا ما در تنجیز علم اجمالی علم به حکم فعلی علی کل تقدیر می خواهیم که الان داریم، از همان موقع تحقق نذر، حکم فعلی علی کل تقدیر بر گردن مکلف آمده چه دعای کمیل بوده باشد چه دعای ندبه، الان که زمان امتثال رسیده زمان، دخالت در واجب دارد و دخالتِ زمان در واجب تاثیری در تنجیز علم اجمالی ندارد چون علم اجمالی به حکم فعلی علی کل تقدیر را از همان زمان تحقق نذر داشته ایم و منجّز هم شده، پس احتیاط واجب است.

صورت سوم

صورتی است که زمان دخالت در حکم داشته باشد، اگر زمان دخالت در خود وجوب داشت تنجیز علم اجمالی از بین می رود زیرا دیگر علم به حکم فعلی علی کل تقدیر نداریم.

مثلا علم اجمالی داریم به اینکه یا ظهر کسوف می شود و بالتبع نماز آیات بر ما واجب می شود و یا در شب خسوف می شود و بالتبع نماز آیات بر ما واجب می شود، کسوف و خسوف سببیّت از برای وجوب نماز آیات دارند و به عبارت دیگر وجوب نماز آیات مقیّد به زمان یعنی خسوف یا کسوف است، در چنین جایی علم اجمالی تنجیز ندارد زیرا کسوف و خسوف هیچ کدام سببیّت تام ندارند بلکه ظهر که زمان کسوف است سببیت برای نماز آیات شب ندارد و فقط برای نماز آیات ظهر سببیّت دارد، شب که زمان خسوف است سببیت برای نماز آیات روز ندارد، زمان قیدیّت از برای خود وجوب دارد خسوف و کسوف منشأ وجوب هستند و زمان هم در کسوف و خسوف دخالت دارد زیرا یکی در روز است و دیگری در شب، علم اجمالی به اینها هم فایده ندارد چون متعلق آن فعلی علی کل تقدیر نیست زیرا علم به وجوب اگر از بابت کسوف است ربطی به خسوف ندارد و اگر از بابت خسوف است ربطی به کسوف ندارد، خود زمان دخالت در وجوب دارد.

واجب نماز آیات است اما زمان دخالتی در آن ندارد بلکه زمان دخالت در وجوب آن دارد، اینکه علم اجمالی دارم به اینکه یا کسوف می شود یا خسوف می شود این علم به حکم فعلی علی کل تقدیر نیست.