درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/ تنبیه سوم شبهه غیر محصوره

مقدمه

محقق نائینی[1] شبهه غیر محصوره را تعریف کرد به شبهه ای که لا یمکن مخالفته القطعیه مانند جایی که یک گوسفند حرامی بین گوسفندان شهر باشد، چنین شبهه ای رعایت مخالفت قطعیه اش ساقط است و حرام نیست، بعد می فرماید وقتی شبهه ای مخالفت قطعیه اش حرام نباشد موافقت قطعیه اش هم واجب نیست چون وجوب موافقت قطعیه مترتب بر حرمت مخالفت قطعیه است لذا تنجیز علم اجمالی بالکل ساقط می شود.

ما جواب دادیم که این ترتبی که شما درست کردید دلیلی ندارد بلکه ممکن است شبهه ای مخالفت قطعیه اش حرام نباشد اما تمکن از موافقت قطعیه داشته باشیم و علم اجمالی هم مقتضی از برای تنجیز است. چرا واجب نباشد؟ علم اجمالی به تکلیف فعلی داریم و دلیلی ندارد که وجوب موافقت قطعیه ساقط بشود.

ایراد دوم به تعریف محقق نائینی

ایراد دیگری که وارد است این است که اگر میزان در سقوط حرمت مخالفت قطعیه عدم تمکن باشد به دلیل کثرت (مانند همان مثال یک گوسفند حرام بین گوسفندان شهر) این یک ایرادی دارد و آن اینکه ما موردی داریم که قطعا تمکّن از مخالفت قطعیه نداریم حال آنکه اصحاب همه فتوی داده اند که علم اجمالی در آن منجّز است و خود محقق نائینی هم همین فتوی را داده اند و آن شبهه کثیر فی الکثیر است.

تفاوت شبهه غیر محصوره با شبهه کثیر فی الکثیر این است که شبهه غیر محصوره یک گوسفند در میان گوسفندان شهر است اما شبهه کثیر فی الکثیر مثلا صد گوسفند در میان گوسفندان شهر است، مانند شبهه غیر محصوره اطراف علم اجمالی کثیر است لذا تمکن از مخالفت قطعیه نداریم با این تفاوت که موارد معلوم بالاجمال هم کثیر است، اصحاب فتوی داده اند که شبهه کثیر فی الکثیر به منزله شبهه محصوره است و اجتناب از تمام اطراف آن واجب است چون احتمال تطابق صد گوسفند در گوسفندان شهر، احتمال معتدٌّ به است و با شبهه غیر محصوره تفاوت دارد.

لذا محقق نائینی با این چالش مواجه می شود زیرا اگر ملاک عدم تنجّز علم اجمالی را، عدم تمکن از مخالفت قطعیه قرار بدهیم؛ در شبهه کثیر فی الکثیر هم تمکن از مخالفت قطعیه نداریم. حال آنکه علم اجمالی منجّز است و احتیاط واجب است و همه اصحاب هم فتوی داده اند. در عین حالی که تعریف محقق نائینی شامل شبهه کثیر فی الکثیر می شود و ضابطه صدق می کند زیرا تمکّن از مخالفت قطعیه نداریم. پس باید علم اجمالی منجز نباشد حال آنکه قطعا منجّز است و اجتناب واجب است و همه اصحاب و حتی خود محقق نائینی هم فتوی داده اند.

نتیجه تعاریف؛ تقدُّم تعریف شیخ ره

محقق خوئی در صدد رد بر تعریف شیخ بر آمده اند. لکن انصافا تعریف متینی است و ما آن را پذیرفتیم، تعریف شیخ این بود که شبهه غیر محصوره جایی است که احتمال انطباق آن نزد عقلا موهوم باشد، در همین مثال مذکور احتمال انطباق یک گوسفند بین هزار تا احتمالی نیست که عقلا به آن اعتنا بکنند و ما می بینیم عقلا در طول شبانه روز در کارهای مختلفی که انجام می دهند این احتمالات همه وجود دارد اما به هیچ وجه به اینها اعتنا نمی کنند، بلکه اگر اعتنا بکنند زندگی مختل می شود.

مبنای محقق خوئی و رد آن

حالا محقق خوئی[2] که همه این تعاریف را رد کرده و مبنای شیخ را هم نپذیرفتند در نهایت چه نظری دارند؟ می فرماید ما شرطیّت محصوره بودن شبهه را قبول نداریم و اینگونه نیست که شبهه محصوره منجّز و شبهه غیر محصوره غیر منجّز باشد، منتهی گاهی یک چیزهایی پیش می آید که منافات با تنجیز علم اجمالی دارد مانند اختلال نظام و امثال اینها،؛ این موارد را قبول داریم لکن اینکه خود محصوره بودن و غیر محصوره بودن تاثیری در تنجیز علم اجمالی داشته باشد را قبول نداریم.

اما به نظر ما؛ نظر شیخ نظر کارسازی است و نشان می دهد خود غیر محصوره بودن مانع از تنجیز است چون خود احتمالش هم موهوم است و احتمال موهوم در نظر عقلا اعتباری ندارد.

روایاتی مشیر بر بحث شبهه غیر محصوره

برخی در روایات تفحص کرده اند و روایاتی را دیده اند که ظهور در علم اجمالی دارد و در عین حال حضرت فرموده اند اجتناب واجب نیست مانند روایت عبد الله بن سنان.[3]

این روایت اطلاق دارد و اطلاقش هم محصوره و هم غیر محصوره را می گیرد. لکن در مورد شبهه محصوره ما روایاتی دال بر وجوب اجتناب داریم و آن روایات تخصیص و تقیید می زنند و شبهات محصوره را از تحت اطلاق روایت عبد الله بن سنان خارج می کنند، بعد از تخصیص، این روایت به شبهه غیر محصوره اختصاص پیدا می کند.