درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/تنبیه دوم: خروج از محل ابتلاء

مقدمه

بحث ما در موردی بود که شک کردیم در اینکه آیا خارج از محل ابتلاء هست یا نه، مثلا می دانیم اگر کاسه ای در هندوستان باشد قطعاً خارج از محل ابتلاء است اما اگر در پاکستان باشد شک داریم که آیا خروج از محل ابتلاء صدق می کند یا نه.

اگر نمی دانی کاسه کجاست این شبهه مصداقیه است و از بحث الان ما خارج است و بحث بعدی است، اما یک بار می دانیم کجاست نمی دانیم آنجا آیا داخل در محل ابتلاء است یا خارج از محل ابتلاء؟ این شبهه مفهومیه است و در اینجا شیخ انصاری مطلبی دارند و به تبع ایشان محقق نائینی و محقق خوئی همان حرف را زده اند، محقق خراسانی مطلب دیگری دارند و نظر ما نزدیک به نظر ایشان است.

یادآوری مبنای شیخ در شک در خروج مورد از محل ابتلاء

می فرماید ما در اینجا عموم «اجتنب عن النجس» را داریم و شامل همه می شود، اگر در یک موردی یقین داریم که اطلاق دلیل خارج است مانند خروج از محل ابتلاء که محذور عقلی دارد نمی تواند دلیل عام شاملش بشود، اما اگر نمی دانیم آیا خارج از محل ابتلاء هست یا نه در این صورت به هر حال عموم دلیل شاملش می شود، به هر حال کاسه نجسی هست و مولی هم می خواهد که از نجاست اجتناب بشود حالا ولو این کاسه در ساحلِ عاج باشد.

ما موظف هستیم به اطلاق دلیل رجوع بکنیم تا زمانی که یقین بکنیم فلان مورد از تحت اطلاق خارج شده است، مادامی که خروج، احراز نشده اصاله الاطلاق و اصاله عدم التقیید جاری است و باید در مورد مشکوک به عموم و اطلاق دلیل عمل بکنیم، لذا باید به عموم «اجتنب عن النجس» عمل شود. لذا از هر دو باید اجتناب نمود هم از کاسه ای که در ساحل عاج است (لو اتّفق) و هم از کاسه ای که اینجا در دسترس است باید اجتناب نمود.

این فرمایش شیخ است و به تبع ایشان محقق نائینی هم همین را فرموده محقق خوئی هم تقریبا همین مطلب را دارند.

مبنای محقق خراسانی

ایشان می فرماید[1] رجوع به اطلاق دلیل درست است اما در صورتی که محذور ثبوتی در اطلاق وجود نداشته باشد، اما اگر در اطلاق محذور ثبوتی باشد و تقیید به لحاظ یک وجه امتناعی در اطلاق باشد دیگر جای رجوع به اطلاق دلیل نیست، رجوع به اطلاق مربوط به جایی است که وجه تقیید دلیل اثباتی و مانع اثباتی از اطلاق باشد، اما اگر مانع ثبوتی باشد اصلا اجازه انعقاد اطلاق به شما نمی دهد.

ما نحن فیه از این مقوله است زیرا درست است که «اجتنب عن النجس» داریم اما اگر خارج از محل ابتلاء باشد امکان انعقاد اطلاق وجود ندارد چون صحبت از مشکل ثبوتی است، اینگونه نیست که اطلاقی باشد و مانع اثباتی داشته باشیم، لغویت و استهجان مانع از انعقاد اطلاق است نه مقیِّد اطلاق.

جواب محقق خوئی به محقق خراسانی و تقویت مبنای شیخ

محقق خوئی می فرماید[2] «و التحقيق صحة ما ذهب إليه الشيخ لما ذكرناه في أوائل بحث حجية الظن من ان بناء العقلاء على حجية الظواهر ما لم تثبت القرينة العقلية أو النقليّة على إرادة خلافها. و مجرد احتمال الاستحالة لا يعد قرينة على ذلك»

می فرماید ما رجوع به بناء عقلا می کنیم و در بناء عقلا می بینیم عقلا به صِرف احتمال محذور عقلی از اطلاق دست بر نمی دارند، مثلا دلیل آمده بر حجیت خبر ثقه، حالا ما احتمال دادیم این حجیت محذور عقلی تحلیل حرام و تحریم حلال را داشته باشد، آیا به صِرف احتمال این محذور عقلی، حق داریم از اطلاق حجیت قول ثقه دست بر داریم؟ اگر مجاز باشیم لازمه اش این است که هر کجا شک کردیم از قول ثقه دست بکشیم حال آنکه عقلا چنین اجازه ای نمی دهند، بنای عقلا بر این است که تقدّم با خود اطلاق دلیل است تا جایی که که قطع به عدم اطلاق حاصل بشود.

به عبارت دیگر در موردی که شک در تقیید داریم و نمی دانیم آیا اطلاق مقدم است یا محذور عقلی مقدم است محقق خراسانی می خواهد بگوید شک ما شک در انعقاد اطلاق است پس اصلا اطلاقی وجود ندارد، محقق خوئی می فرماید دلالت لفظیه بر اطلاق وجود دارد و در مقام اثبات واقع شده است، «اجتنب عن النجس» دلالت دارد بر اینکه از هر نجسی باید اجتناب کرد حتی در ابتدا مورد خارج از محل ابتلاء را هم می گیرد و دلالت لفظیه بر آن دارد، اگر ثبوتاً اطلاق امکان ندارد چطور اثباتاً واقع شده؟ همین وقوع اطلاق و تقیید آن در مقام اثبات دلالت التزامیه دارد بر این که محذور عقلی ندارد زیرا اگر محذور عقلی می داشت از ابتدا اطلاق منعقد نمی شد، اگر محذور عقلی می داشت از ابتدا نمی توانست دلالت بر اطلاق بکند.

بنابراین مطابق نظر محقق خوئی در مواردی که شک در خروج از محل ابتلاء داریم باید به اطلاق دلیل رجوع کرد.