درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ تنبیهات علم اجمالی/تنبیه دوم: خروج از محل ابتلاء

ادامه مناقشه در شواهد حضرت امام بر خطابات قانونیه (شاهد احکام وضعیه)

ایشان استدلال کردند که اصحاب همه گفته اند در احکام وضعیه خروج از محل ابتلاء موجب سقوط فعلیت نیست و فقط در احکام تکلیفیه خروج از محل ابتلاء را موجب سقوط تکلیف می دانند، در وجوب اجتناب از نجس یا حرام منوط به این است که داخل در محل ابتلاء باشد و اگر خارج باشد اجتناب از آن واجب نیست و اگر طرف علم اجمالی قرار بگیرد مانع از تنجیز علم اجمالی است اما این در احکام تکلیفیه است، اما در احکام وضعیه همه اجماع دارند بر اینکه خروج از محل ابتلاء دخالتی در احکام وضعیه ندارد، مثلا نجاست خمر یا خنزیر.

حضرت امام می فرماید تفاوت بین احکام وضعیه و تکلیفیه چیست؟ همان لغویت و استهجانی که در احکام تکلیفیه هست در احکام وضعیه هم هست، جعل نجاست برای چیزی که خارج از محل ابتلاء است لغو است مانند حکم تکلیفی، پس اگر خطاب شخصی باشد محذور لغویت در هر دو هست اما اگر خطاب قانونی باشد خروج از محل ابتلاء دیگر منافاتی با فعلیت حکم ندارد چه حکم وضعی باشد چه تکلیفی، این مقتضای قانونی بودن خطاب است و استیحاشی از این نداشته باشید که هر دو را یک کاسه بکنیم.

جواب می دهیم که فرض کنیم احکام شرعیه شخصیه باشد و به عدد افراد منحل بشود، باز هم در احکام وضعیه خروج از محل ابتلاء منافاتی با فعلیت حکم ندارد، زیرا در احکام تکلیفیه تمام الموضوع مکلف است و این مکلف باید ویژگیهایی داشته باشد از جمله اینکه ناسی و عاجز نباشد و مورد خارج از محل ابتلائش نباشد، اگر [مورد] تکلیف خارج از محل ابتلاء مکلف باشد علم اجمالی او اصلا ساقط است، چرا؟ چون احکام تکلیفیه خطاباتی هستند که متوجه مکلفین اند، اما احکام وضعیه مجعولاتی هستند که برای یک معروض خاصی ثابت می شوند و مکلف در ثبوت آن دخالتی ندارد، مانند نجاست خنزیر، نجاست دم، نجاست بول. در حکم تکلیفی موضوع مکلف است «إفعَل کذا» «لا تفعَل کذا» چون تمام الموضوع مکلف است باید شرایط مکلف رعایت بشود ناسی و عاجز و امثال اینها نباشد ، اما وقتی می فرماید «الدم نجسُ» در جعل این نجاست مکلف دخالتی ندارد، بله مکلف باید این حکم را رعایت بکند اما این وجوب رعایت یک حکم تکلیفی جداگانه ای است و در جعل نجاست نیامده و دخالتی ندارد.

پس فرق احکام وضعیه و احکام تکلیفیه همین است لذا در احکام تکلیفیه باید شرایط مکلف رعایت و ملاحظه بشوند اما در احکام وضعیه مکلف دخالتی ندارد تا شرایط آن ملاحظه بشود، لهذا علت اینکه خروج از محل ابتلاء در احکام تکلیفیه مضر است اما در احکام وضعیه مضر نیست همین است، عدم نسیان، قدرت، دخول در محل ابتلاء اینها دخالتی در احکام وضعیه ندارند.

اما حضرت امام که می فرماید فرقی بین احکام وضعیه و تکلیفیه نیست و محذور در هر دو مشترک است و مسئله را با خطابات قانونیه درست می کند ما به ایشان جواب می دهیم که اصلا اینگونه نیست، احکام وضعیه و احکام تکلیفیه فرق بیِّنی دارند همانطور که مشهور فرموده اند. خروج از محل ابتلاء در احکام وضعیه دخالت و ضرری ندارد اما در احکام تکلیفیه مضر است زیرا احکام تکلیفیه جعل برای مکلفین شده اند و مکلف باید شرایط لازم را داشته باشد و الا تکلیف ساقط است، اما در احکام وضعیه مکلف نقشی ندارد و تمام الموضوع خود مجعول شرعی و متعلقش است، مجعول نجاست و بول است، بول بما هو بولٌ و نجاست بما هو نجسٌ، «إفعَل» و «لا تفعَل»ی ندارد.

«إجتنب عن النجس» یک حکم تکلیفی دیگری است که سِوای نجاست نجس است و متفرع بر نجاست نجس است.