درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ دوران بین المتباینین/ مبنای شهید صدر در علم اجمالی

مقدمه

گفتیم: شهید صدر میان حکم عقل و بنای عقلا تفصیل داده و می فرماید اگر مدار را حکم عقل قرار بدهید مخالفت قطعیه جایز است اما اگر بنای عقلا میزان باشد مخالفت قطعیه حرام است. اصل این مطلب همان مطلب حضرت امام است و به نظر من شهید صدر هم این مطلب را از حضرت امام گرفته است.

جواب به شهید صدر در استدلال به حکم عقل

اینکه به حسب حکم عقل مخالفت قطعیه حلال باشد به این دلیل است که می فرماید حکم واقعی از فعلیت می افتد، حکم فعلی که نبود تنجیزی ندارد و با حلیت ظاهری جمع می شود، چطور از فعلیت می افتد؟ به دلیل جمع بین حکم واقعی و ظاهری، یعنی وقتی علم اجمالی به حرمت واقعیه داشتیم، اطلاق ادله اصول، حکم به حلیت ظاهری اطراف می کند، جمع بین این دو اینگونه است که حکم واقعی از فعلیت بیافتد و انشائی باشد و حکم ظاهری بر فعلیت باقی بماند. حکم واقعی که انشائی شد دیگر امتثالی ندارد و مخالفت با آن اشکالی ندارد، همین جا محل تامل و اشکال ماست.

بسیاری از اعلام این جمع را قبول ندارند که حکم واقعی انشائی باشد زیرا مسلّم است وقتی شارع فرموده «اجتنب عن الخمر» این فعلیت دارد سواءٌ کان فی حال العلم او الجهل، نفرموده «اجتنب عن الخمر المعلوم» اجماع داریم بر این مطلب و صاحب حدائق می فرماید «اتفق اصحابنا علی ان لکل واقعۀ حکماً یشترک فیه العالم و الجاهل» لذا اینکه بگوییم با جمع بین حکم واقعی و ظاهری حکم واقعی از فعلیت می افتد این را قبول نداریم.

پس این دلیل حضرت امام و شهید صدر را در رابطه با حکم عقل قبول نداریم، آقایان هم که جمع بین حکم واقعی و ظاهری کرده اند نمی گویند حکم واقعی از فعلیت می افتد. این قضیه را فقط صاحب کفایه گفته است و بقیه مخالف هستند بلکه صاحب حدائق ادعای اجماع بر خلاف آن کرده است.

سؤال: پس در شبهه بدویه چطور حکم به برائت می کنیم و با حکم واقعی فعلی جمع می شود؟

جواب: در شبهه بدویه حکم واقعی فعلی است اما منجِّزی ندارد، اما در علم اجمالی منجِّز داریم و به این دلیل ممانعت از جریان اصول می کند. اما منجِّز به قدر احدهما است پس موافقت قطعیه را واجب نمی کند، اما مخالفت قطعیه حرام است چون منجّز داریم.

پس مطابق حکم عقل موافقت قطعیه واجب نمی شود اما مخالفت قطعیه حرام هست.

بررسی احتمال ردع از بنای عقلا

اما اینکه گفتند عقلا مخالفت قطعیه را حرام می دانند اشکالش این است که بنای عقلا قابل ردع است، وقتی حجیت دارد که مردوعه نباشد و باید ببینیم که آیا در اینجا رادعی داریم یا نداریم.

تنها روایتی که می تواند ردع از این بنای عقلا باشد روایت عبد الله بن سنان است که در مورد علم اجمالی است. عبد الله بن سنان ، عن أبي عبد الله ( عليه السلام ) قال : «كل شيء فيه حلال و حرام فهو لك حلال أبداً حتّى تعرف الحرام منه بعينه فتدعه»[1]

یعنی در موارد مشتبه احتیاط واجب نیست و ارتکاب اشکالی ندارد تا به علم تفصیلی آن حرام را بشناسی، این همان ردع از بنای عقلا است و باید بررسی شود.

اما این روایات نمی تواند رادع از این بنا باشد زیرا اولا این بنای عقلا یک بنای عامی است و در ردع از چنین بنایی اکتفا به این یک روایت نمی شود، همانطور که در قضیه قیاس روایات متعدده آمد و قضیه شهرت پیدا کرد و اینجا هم اگر بنای شارع بر ردع باشد باید چنین کاری بکند.

دوم اینکه مورد، روایت پنیر است و سائل علم اجمالی دارد بر اینکه بعضی از این پنیرها حرام هستند، حضرت که پنیر می آورد و دعوت می کند فقط یک پنیر را سر سفره گذاشته است در حالی که مخالفت قطعیه آن است که همه پنیرهای آن شهر را سر سفره بگذارند، پس مورد روایت هم مخالفت قطعیه نیست.