درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ شک در مکلّفٌ به/ دوران بین المتباینین/ مبنای شهید صدر در علم اجمالی

مقدمه

شهید صدر در بحث علم اجمالی مطلبی دارند که اشاره به آن مفید است، ایشان می فرماید اگر شما قائل بشوید می توانید قائل به وجوب موافقت قطعیه بشوید، اما اگر قائل به «حق الطاعه» نباشید قائلین به اقتضاء نمی توانند حکم به وجوب موافقت قطعیه بکنند.

«حق الطاعه» مسلکی است در مقابل «قبح عقاب بلا بیان» ایشان می فرماید عقلا قائل به «قبح عقاب بلا بیان نیستند» بلکه قائل به «حق الطاعه» هستند، یعنی اگر در حکم الزامی مولی شک کردیم قاعده اولیه این است که خود شک، منجِّز تکلیف است و باید احتیاط بکنیم که مبادا به مخالفت حکم الله بیافتیم، پس ایشان در شبهات بدویه هم قائل به «حق الطاعه» هستند و در اطراف علم اجمالی به طریق أولی.

حالا اشکال ایشان این است که می فرماید

شما قائلین به اقتضاء اگر «حق الطاعه» را قبول ندارید نمی توانید قائل به وجوب موافقت قطعیه بشوید.

و «قبح عقاب بلا بیان» خواه نا خواه شما را به مخالفت احتمالیه می کشاند.

ایشان مدعای خود را با تبیین ماهیت علم اجمالی از نظر علما بیان می می کند.

ماهیت علم اجمالی

می گوید در مورد ماهیت علم اجمالی سه نظر وجود دارد

مبنای آخوند

در مورد حقیقت علم اجمالی ایشان می فرماید علم اجمالی علمی است که متعلق آن فرد مردد باشد، یعنی «اذا علمنا بنجاسۀ احد الکاسین» متعلق علم ما، فرد مردد (احد الکاسین) است.

و فیه

جواب داده اند که فرد مردد که تردید در ذات یا وجودش باشد امکان ندارد چون وجود مساوق با تشخُّص و تعیُّن است و معقول نیست یک چیزی مردد بین دو وجود باشد.

مسلک محقق نائینی و محقق اصفهانی

می فرمایند که علم اجمالی در علمیّت هیچ فرقی با علم تفصیلی ندارد و علم در هر دو انکشاف تام است، لکن متعلق علم در علم تفصیلی شیئ بخصوصیاته است لذا تفصیلاً می دانیم کاسه اول نجس است پس حکم را می دانیم متعلق حکم را هم تفصیلاً می شناسیم پس هیچ وقت سراغ کاسه دوم نمی رویم؛ اما در علم اجمالی درست است که مانند علم تفصیلی انکشاف تام است و در انکشاف بودنش هیچ قصور و ضعفی نیست، اما متعلق علم اجمالی شیئ بخصوصیاته نیست بلکه جامع بین الفردین است، می گوییم «احدهما» نجس است، علم ما به «احدهما» تعلق گرفته که جامع انتزاعی است.

مبنای سوم مبنای محقق عراقی

ایشان بر خلاف محقق نائینی و محقق اصفهانی می فرماید تفاوت علم اجمالی و تفصیلی در خود علم و ذات علم است نه در متعلّق، علم تفصیلی علمی کامل و شفاف است. اما علمیّت علم اجمالی غبار آلود است و تمام الانکشاف نیست، مثل این که از دور شبحی ببیند و نداند زید است یا عمرو، اما از نزدیک که ببیند تفصیلاً متوجه می شود که مثلا زید است، پس خود علمیّت گاهی غبارآلود و کِدِر است که می شود علم اجمالی و الا متعلق علم اجمالی و تفصیلی هر دو فرد خاص است منتهی در علم اجمالی برای این فرد خاص تمام الانکشاف حاصل نشده است. پس طبق نظر ایشان علم تفصیلی انکشاف تام است اما علم اجمالی انکشاف ناقص است، و الا متعلقها یکی هستند.

جواب محقق صدر

در بحث اقتضائی بودن علم اجمالی خود ایشان مشکلی ندارد چون با مسلک حق الطاعه وجوب موافقت قطعیه را درست می کند اما نسبت به دو مسلک دیگر می فرماید که اگر قائل به «حق الطاعه» نیستید بدانید که «قبح عقاب بلا بیان» مانع از وجوب موافقت قطعیه است و شما هم راه به جایی نمی برید. (البته مسلک آخوند که مورد قبول نیست و از بحث خارج است.) ادامه مطلب در جلسه بعد عرض می شود.