درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه / شک در مکلّفٌ به/ دوران بین المتباینین/ موافقت قطعیه/ مقام اثبات

دسته دوم؛ اخبار مطلقه

حاصل مطلب این بود که این روایات مرخِّصه دو دسته بودند، یک دسته روایات خاصه که عمده در مورد پنیر بودند و بحثشان را خواندیم.

دسته دوم روایات عامه و مطلقه هستند که در مورد پنیر یا موضوع خاصی نیستند و اطلاق دارند، «رُفع ما لا یعلمون» «الناس فی سعۀ ما لا یعلمون» «کل شیئ مطلق حتی یرد فیه نهیٌ» اینها دلالت بر ترخیص در موضع شک در حکم می کنند و ما نحن فیه هم یکی از موارد شک در حکم است، لذا اطلاق این ادله می تواند شامل ما نحن فیه بشود.

چگونگی شمول اخبار مطلقه بر اطراف علم اجمالی

محل بحث ما علم اجمالی است مثلا علم اجمالی به نجاست یا حرمت احد الکأسین داریم اما نسبت به کلُّ واحد واحد شک داریم. آیا «ما حجب الله علمه عن العباد فهو موضوع عنهم» اطراف علم اجمالی را می گیرد؟ نجاست و حرمت هر کدام از این دو کاسه به تنهایی مشکوک است و شک موضوع برائت و اخبار ترخیصیه است پس اطلاقِ «رفع ما لا یعلمون» می گوید حرمت کاسه اول مصداق «لا یعلمون» است، کاسه دوم هم مصداق «لا یعلمون» است.

جواب اول از شمول اخبار مطلقه بر اطراف علم اجمالی

جواب اول این است که اطلاق ادله مرخِّصه مانند «رفع ما لا یعلمون» نمی تواند اطراف علم اجمالی را بگیرد، چون در این مقام منجِّز داریم، که همان علم اجمالی است، بله آن که منجِّز نداریم، شبهه بدویه بعد الفحص باشد.

توضیح مطلب اینکه «رفع ما لا یعلمون» اگر بخواهد اطراف علم اجالی را بگیرد شمولش بالاطلاق است و نص نیست، نص زمانی است که صریح باشد و فردیت آن قابل توجیه و تاویل نباشد. اما شمول بالاطلاق زمانی است که ظهور دلیل شامل یک فرد باشد اما این قابلیت را هم داشته باشد که حمل بر فرد دیگری بشود، در ما نحن فیه دلالت «رفع ما لا یعلمون» بر اطراف علم اجمالی بالاطلاق است زیرا همانطور که شامل اطراف علم اجمالی می شود شامل شبهات بدویه و شبهات قبل الفحص هم می شود و دلالتش بالاطلاق است.

اگر دلالت دلیل بر یک موردی نص باشد برای عدم انطباق بر آن فرد باید توجیهش می کردیم اما اگر بالاطلاق باشد دیگر نیاز به توجیه ندارد زیرا ممکن است یک اطلاقی شامل بعض افراد بشود و شامل بعض دیگر نشود، در ما نحن فیه اطلاق «رفع ما لا یعلمون» شامل شبهات بدویه هست یعنی یک کاسه داریم نمی دانیم حلال است یا حرام «رفع ما لا یعلمون» شاملش می شود، اما اگر علم اجمالی شد و دو کاسه داشتیم آیا باز هم اطلاق «رفع ما لا یعلمون» می تواند بیاید؟

در عین حالی که هر کاسه به تنهایی مشکوک است اما جامع -و یکی از دو کاسه- قطعا نجس است و علم است و این علم هم منجِّز است، لذا علم اجمالی به دلیل «رفع ما لا یعلمون» می گوید من «لا یعلمون» نیستم من «یعلمون» هستم و نسبت به جامع (یعنی احدهمای لا بعینه) منجِّز هستم و این منجِّزیت مانع از جریان برائت و مانع از شمول اطلاق ادله ترخیصیه می شود.

شأن علم تنجیز است و تنجیز نسبت به متعلّقش استحقاق عقاب می آورد ، در ما نحن فیه علم اجمالی متعلقش –که جامع باشد- را منجَّز می کند ؛ جامع که منجَّز شد استحقاق عقاب می آورد پس ما در هر کاسه به تنهایی عقابی نداریم اما نسبت به احدهما که مردد بینهما است استحقاق عقاب داریم.

سؤال: حالا که نسبت به هر کاسه به تنهایی عقابی نداریم آیا می توانیم یکی از دو کاسه را مرتکب بشویم؟ آیا استحقاق عقاب بر ارتکاب هر دو کاسه است یا با ارتکاب یکی از آن دو هم استحقاق عقاب داریم؟

خیر نمی توانیم حتی یک کاسه را مرتکب شویم زیرا آن جامع علی واقعِه منجَّز شده لذا اگر یک کاسه هم ارتکاب بشود و مصادف با واقع بشود همان استحقاق عقاب می آید، هر کاسه ای که مرتکب بشود احتمال دارد اصابت با واقع بکند و مرتکِب، مستحق عقاب بشود، عقل اجازه نمی دهد و دفعش از باب دفع ضرر محتمل واجب است.

مراد از جامع در اینجا چیست؟ مراد جامع ذاتی وجدانی تکوینی نیست بلکه مراد جامع انتزاعی است، یعنی «احدهما» که قابل انطباق بر هر کدام از اطراف هست؛ احدهمای لا بعینه.

در نتیجه اطلاق ادله مرخِّصه مانند «رفع ما لا یعلمون» نمی تواند اطراف علم اجمالی یا شبهات قبل الفحص را بگیرد، چرا؟ چون منجِّز داریم، علم اجمالی منجِّز است خود قبل الفحص بودن هم منجِّز است، کجا منجِّز نداریم؟ جایی که شبهه بدویه و بعد الفحص باشد.