درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ اصالة الاحتیاط/ موافقت قطعیه

علت تامه یا مقتضی بودن علم اجمالی برای موافقت قطعیه

بحث ما در وجوب موافقت قطعیه بود و گفتیم که مرحوم آخوند قائل به علیت تامه است یعنی امکان ندارد اصول ترخیصیه مانعیت ایجاد بکنند ولو به نحو مخالفت احتمالیه چون ترخیص از جانب خود مولی قبیح است، تلامذه ایشان (آقا ضیاء و آشیخ محمد حسین) هم همین راه را رفته اند و علم اجمالی را علت تامه می دانند.

اما محقق نائینی قائل به اقتضاء است یعنی تاثیر علم اجمالی در حد مقتضی است، اگر مانعی نداشته باشد مطابق اقتضای خود عمل می کند اما امکان دارد که مانعی جلوی اقتضاء را بگیرد و آن مانع ترخیص خود مولی است، علم اجمالی علیت خود را دارد اما اگر مولی بخواهد خودش اکتفا به موافقت احتمالی بکند عقل مانع او نمی شود، این نظر محقق نائینی و شاگرد ایشان محقق خوئی است.

اما کلمات شیخ در رسائل مختلف است، بعضی عبارات ظهور در علیت تامه دارند و برخی کلماتش ظهور در اقتضاء دارند، به همین دلیل هم آخوند و هم محقق نائینی به کلمات شیخ تمسک می کنند.

مروری بر استدلال محقق نائینی بر اقتضاء

استدلال عمده محقق نائینی را دیروز خواندیم؛ دلیل ایشان این بود که اقوی دلیل امکان شیئ، وقوعش است. ما در موارد قاعده فراغ و تجاوز با اینکه علم تفصیلی به تکلیف داریم اما مولی اکتفاء به امتثال احتمالی و موافقت احتمالی کرده است. علم اجمالی که بالاتر از علم تفصیلی نیست، وقتی مولی در علم تفصیلی اکتفاء به موافقت احتمالی کرده چرا در علم اجمالی ممکن نباشد؟

یک مورد دیگری را هم ما اضافه کردیم و آن اینکه در خود علم اجمالی اگر معلوم بالاجمال ما نجاست احد الکاسین باشد در حالی که حالت سابقه یکی طهارت و حالت سابقه دیگری نجاست باشد استصحاب نجاست که در کاسه دوم جاری کردیم ارتکاب کاسه اول حلال می شود و مانعی ندارد، چرا؟ چون می گویند همان مستصحب النجاسه جای علم اجمالی را می گیرد (علم اجمالی منحل می شود) و ارتکاب کاسه اول دیگر مانعی ندارد، همه هم قبول دارند حال آنکه ممکن است آن نجاست واقعیه در کاسه اول باشد اما می بینیم که اکتفاء به امتثال احتمالی شده است.

استدلال محقق خراسانی بر علیت تامه

حاصل فرمایش محقق خراسانی[1] این است که می فرماید علم اجمالی به معنای اجمال در علم نیست بلکه به معنای اجمال در متعلق است، ما علم داریم حرمتی بر ذمه ما آمده و یقینی است. این علم با علم تفصیلی تفاوتی ندارد و مانند علم تفصیلی منجَّز است، اما اجمالی که مطرح است در متعلّقش است یعنی معلومش مجمل است و نمی دانیم در این کاسه است یا آن کاسه؛ پس حال این علم حال همان علم تفصیلی است و کاملا منجّز است و همانطور که علم تفصیلی علت تامه برای وجوب موافقت قطعیه است این علم هم علت تامه است.

بعد تفصیل می دهد و می فرماید متعلق علم دو صورت دارد:

اگر متعلقش حکم فعلی مِن جمیع الجهات است یعنی فهمیدیم که بر ذمه ما یک حکم فعلی من جمیع الجهات مستقر شده است هیچ گریزی از علیت تامه نداریم (هم در حرمت مخالفت قطعیه و هم در وجوب موافقت قطعیه)

اما اگر متعلق علم شما فعلی مِن جمیع الجهات نباشد و فعلیّتش ناقص باشد، دراین صورت به مرحله باعثیّت و زاجریّت نرسیده لذا حتی اگر علم تفصیلی هم به آن تعلق بگیرد فایده و اثر ندارد چه رسد به علم اجمالی.

ایشان در واقع می خواهد منشأ اشکالِ قائلین به اقتضاء را روشن بکند؛ کأنه قائلین به اقتضاء متعلق علم اجمالی را فعلی من جمیع الجهات حساب نکرده اند، اما اگر متعلق علم اجمالی ما حکم فعلی من جمیع الجهات باشد علت تامه است و موافقت قطعیه اش هم واجب است و هیچ فرقی با علم تفصیلی هم ندارد، چون یقین داریم که ذمه ما مشغول به تکلیف شارع شده است.

نقض محقق نائینی به ایشان

مرحوم نائینی برای اینکه این استدلال محقق خراسانی را نقض بکند قاعده فراغ را پیش می کشد و می فرماید مثلا شما وقت اذان ظهر علم به تکلیف نماز ظهر پیدا کردید فعلی مِن جمیع الجهات هم هست، نماز را خواندید شک در صحّت کردید، مطابق قاعده فراغ بنا بر صحّت آن می گذارید حال آنکه ممکن است فی الواقع نماز باطل باشد، پس اکتفاء به امتثال احتمالی کرده اید در حالی که علم تفصیلی فعلی من جمیع الجهات به تکلیف داشتید.

اصل قصّه این است که علم اجمالی نسبت به موافقت قطعیّه مقتضی است و خود مولی ممکن است اکتفاء به امتثال احتمالی بکند و عقل هم مخالفتی نمی کند،؛ اصل بحثِ ایشان همین است و می خواهد بگوید عقل مخالفتی ندارد.

مخالفت آقا ضیاء با محقق نائینی

آقا ضیاء نمی پذیرد و می فرماید «الاشتغال الیقینی یستدعی البرائۀ الیقینیه» این حکم عقل است و مطابق آن هر اشتغال یقینی به دنبال خود یک موافقت قطعیه می خواهد، لذا خود مولی هم حق مخالفت آن را ندارد چون مخالف حکم عقل است و از اعتبار ساقط می شود.

پس قائلین به علیت تامه چگونه نقض محقق نائینی را می خواهند حل بکنند؟ این را باید بررسی بکنیم.