درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ تنبیهات برائت/ تنبیه چهارم، برائت عقلیه در شبهات موضوعیه

قول حق، عدم جریان برائت عقلیه در موضوعات

بحث در اصاله البرائه عقلی در شبهه موضوعیه بود و مرحوم شیخ با انحلال قضیه را درست کرد و گفت هر وقت شک کردیم در یک موضوعی و نمی دانستیم که خمر یا خل است، در واقع شک در حرمت آن داریم؛ شک در حرمت شک در تکلیف است و مجرای برائت است.

به نظر ما در موضوعات فقط برائت نقلیه جاری است چون منشأ برائت نقلیه «رفع ما لا یعلمون» است که اطلاق دارد و شامل ما نحن فیه می شود، اما در مورد برائت عقلیه موضوع «قبح عقاب بلا بیان» است و مراد از بیان بیانِ حکم کلی است که وظیفه شارع است مانند «الخمر حرامٌ» «لحم الغنم حلالٌ» اما شارع کاری با بیان حکم این کاسه و آن کاسه ندارد، همانطور که بیان موضوع هم وظیفه مولی نیست، او کاری ندارد که این کاسه خمر یا خل است یا سرکه انگبین است، وظیفه مولی بیان کلی است.

شیخ برائت عقلیه را با حکم جزئی در این فرد مشکوک درست کرد، جواب می دهیم به ایشان که حرمت شخصی در این فرد ربطی به شارع ندارد و بیانش مربوط به شارع نیست لذا برائت عقلیه شاملش نمی شود؛ وظیفه مولی بیانِ «الخمر حرامٌ» بوده که انجام شده و به صورت کلی منجز شده و وظیفه ما به حسب حکم عقلی فحص است نه برائت، اگر فحص کردیم و نتیجه نگرفتیم باید احتیاط بکنیم چون حکم منجزی داریم که بیان شده و مولی بیش از آن وظیفه ای نداشته و عقل حکم می کند که مکلف نسبت به آن حکم منجز مسئول است، علاوه بر حکم عقل بناء عقلا هم همین است که برائت عقلیه در موارد شبهات موضوعیه مشکل است و در بین عرف و عقلا هم همین است که عبد باید فحص بکند اگر هم به نتیجه نرسید باید احتیاط بکند تا به مخالفت مولی نیافتد.

این مبنای ماست و در ضمن آن جواب شیخ و دیگران را هم دادیم زیرا خیلی آقایان همین حرف شیخ را می زنند، حال آنکه نمی شود مکلف به صرف اینکه شک دارد نسبت به حکم کلی مولی بی اعتنا بشود.

[بله] انحلال درست است و قبول داریم که حکم به عدد افراد منحل می شود تا اینجا مشکلی نداریم، مولی شکل از اینجا شروع می شود که می گویید وقتی در این حرمت انحلالی، نسبت به این کاسه ی مشکوک، شک کردم برائت جاری می کنم، مگر بیان این حرمت انحلالی گردن مولی بوده؟ خیر، وظیفه مولی همان حکم کلی بوده که بیان شده و منجز شده است، بیان این حرمت انحلالی وظیفه مولی نبوده است.

آقایان می خواهند بگویند چون نسبت به حکم انحلالی شک داریم پس نسبت به این موضوع و این کاسه شک در تکلیف داریم پس برائت جاری می کنیم، ما جواب می دهیم برائت در شک در حکم انحلالی جاری نمی شود، مولی حکم کلی را گفته و منجز شده و از اینجا به بعد وظیفه مکلف است که فحص بکند و احتیاط بکند، مولی وظیفه اش را در بیان حکم انجام داده و این انحلال دیگر تاثیری ندارد.

مؤید بودن قول شهید صدر

مرحوم آقای صدر می گوید برائت عقلیه جاری نیست اما برائت شرعیه جاری است به دلیل حق الطاعه، ما هم همان حرف را می زنیم اما نه به خاطر حق الطاعه، بلکه به همین بیان که گفتیم (البته آقای صدر در شبهات حکمیه هم قائل به برائت عقلیه نیست زیرا با حق الطاعه زیربنای برائت عقلیه را کلا برداشته است، [1] اما ما برائت عقلیه را در شبهات حکمیه قائل هستیم اما در شبهات موضوعیه فقط برائت شرعیه جاری است).

تفصیل بین شبهات قبل الفحص و بعد الفحص

اما در شبهات حکمیه که گفتیم هم برائت عقلیه جاری است هم برائت شرعیه جریان برائت مشروط به فحص است، در شبهات قبل الفحص جریان برائت باطل است.

دلیل وجوب فحص این است که وظیفه مولی بیان احکام است، بیان مولی به چه نحو باید باشد؟ آیا برای هر فرد، باید درب خانه ها برود و احکام را ایصال بکند؟ خیر، وظیفه اش جعل البیان فی معرض الوصول است، یعنی مقلدین با بررسی و فحص بتوانند به آن احکام برسند، معرض الوصول یعنی ائمه اطهار علیهم السلام آن را به اصحاب خود بگویند و در کتب اصحاب آمده باشد و عبد بتواند آن احکام را مثلا در کتاب وسائل ببیند، وظیفه عبد چیست؟ وظیفه عبد فحص است حتی الیأس عن الظفر بالدلیل، چون مولی در معرض وصول قرار داده و عبد باید آن قدر فحص بکند تا از وجود دلیل مأیوس بشود در این صورت برائت جاری می شود، اما اگر فحص نکرد در حالی که مولی بیان را در معرض وصول قرار داده است عبد نمی تواند اصاله البرائه جاری بکند.