درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: اصول عملیه/ تنبیهات برائت/ تنبیه چهارم، برائت عقلیه در شبهات موضوعیه

تنبیه چهارم؛ بررسی جریان برائت عقلیه در موضوعات

ما دو برائت داریم، عقلیه و نقلیه، در این تنبیه بحث در این است آیا در شبهات موضوعیه برائت عقلیه جاری می شود یا خیر؟ بعضی اعلام گفته اند جاری نمی شود، مثلا ما یک حکم «لا تشرب الخمر» داریم اما در این کاسه مشخص شک داریم که آیا خمر یا خل است؟ این شک در شبهه موضوعیه است چون حکم را می دانیم، در چنین جایی بحث و اختلافی بر سر جریان برائت نقلیه نیست و جاری است، اما در مورد برائت عقلیه برخی قائل به عدم جریان شده اند.

دلیل بر عدم جریان برائت عقلی در موضوعات

دلیلشان این است که موضوع برائت عقلیه «قبح عقاب بلا بیان» است، مراد از بیان هم بیانی است که وظیفه مولی است و وظیفه مولی بیان حکم است نه موضوع، مولی وظیفه ندارد به ما بگوید در این کاسه خمر بوده یا خل، در ما نحن فیه فرض بر این است که شبهه موضوعیه است و مولی حکم کلی «لا تشرب الخمر» را بیان کرده و به ما رسیده، پس هم بیان حکم «لا تشرب الخمر» تمام است و هم وصول آن، این مانند حکم منجز است اگر فهمیدیم که این موضوع خمر است یا خل است باید به همان عمل بکنیم، اگر نفهمیدیم باید احتیاط بکنیم چون مولی وظیفه خود را انجام داده و بمنزله ی حکم منجّز است؛ چنین جایی مجرای قاعده اشتغال است نه برائت عقلیه.

جواب شیخ انصاری

ایشان فرموده که احکام شرعیه بر سبیل قضیه حقیقیه هستند و موضوعشان افراد خارجیه نیست بلکه افراد مقدّرۀ الوجود است، پس در «لا تشرب الخمر» هر خمری که موجود بشود موضوع حکم قرار می گیرد، وقتی قضیه حقیقیه باشد، قضیه ی ما انحلالی می شود یعنی هر فردی از خمر که در خارج موجود باشد فرد فرد هر کدام، حکم حرمت جداگانه ای برای خود دارند و آن حرمت اولیه به عدد کاسه هایی که داریم متعدد و منحل می شود. در ما نحن فیه و در این موضوع اگر ما علم داریم که این کاسه خمر است علم به حرمت آن داریم، اما اگر شک در خمریت آن داریم در واقع شک در تعلق حرمت به آن داریم، وقتی شک در تکلیف داشته باشیم اصاله البرائه عقلی و قبح عقاب بلا بیان جاری است.

نقد آخوند و قول به تفصیل

ایشان در جواب شیخ می فرماید این مطلب نسبت به موارد متعارفه درست است زیرا احکام بر سبیل قضیه حقیقیه هستند و طبعاً منحل به تکالیف متعدده می شوند لذا در هر موردی که یقین داشته باشیم حکم محرز است و هر کجا شک کردیم مجرای برائت عقلیه است، تا اینجا درست است.

اما ما یک مواردی داریم که از تحت قاعده شما خارج هستند، مثلا اگر مولی نسبت به یک عملی «ترکِ مطلق» را بخواهد، تعدّد ترک نسبت به عمل متصوّر است اما مولی کاری با ترکهای متعدده ندارد بلکه یک ترک وحدانی را می خواهد؛ یعنی در عین حال که آن ترک وحدانی شامل همه تروک می شود اما تکلیف مولی واحد است، اگر امر مولی اینگونه بود دیگر انحلالی نیست زیرا تکلیف واحد است و متعلقش هم واحد است و وجهی برای انحلالش نیست؛ در چنین جایی اگر در یک مورد شک داشتیم که آیا مصداق آن ترک وحدانی هست یا نه؟ دیگر نمی تواند مصداق برائت عقلیه باشد بلکه مجرای قاعده اشتغال است زیرا ما نسبت به یک تکلیف واحد علم داریم و باید علم به فراغ تحصیل بشود و این شک در موضوعات (این ترک و آن ترکهای خارجی) مجرای قاعده اشتغال هستند، زیرا این افراد فرد فرد متعلق تکلیف نبوده اند، متعلق تکلیف کلیُّ الترک است.

پس آخوند می خواهد بگوید یک مواردی داریم که می توانند مجرای برائت عقلیه نباشند، ایشان مثال نزده اما مثالش امر به امساک در روزه ماه رمضان است، اینگونه نیست که مکلّف در آنات نهار هر چه قدر امساک بکند امتثال کرده باشد بلکه روزه ترک وحدانی و امساک واحدی است که تعلق گرفته به مجموع مفطرات از اول صبح تا شب، متعلق آن ترک واحد همه آنات هستند لذا اگر در برخی آنات شک کردیم که آیا از آنات روز هستند یا از آنات شب و نمی دانیم امساک آن آنات واجب است یا نه قاعده اشتغال جاری می شود زیرا متعلق تکلیف در اینجا آنات نیستند تا بگوییم شک درتکلیف و مجرای برائت است، بلکه متعلق تکلیف کلی الترک و طبیغۀ الترک علی کلیّته است، لذا شک در آنات شک در تکلیف نیست بلکه شک در تحقق امتثال است و قاعده اشتغال جاری است.

پس ما حصل فرمایش ایشان این است که اطلاق کلام شیخ را قبول ندارد و می فرماید باید تفصیلی بدهیم؛ اگر امر مولی انحلالی باشد کلام شیخ درست است و مجرای برائت است اما اگر انحلالی نباشد مجرای اشتغال است.