درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: تام الاعضاء بودن هدی/ذبح در منا/واجبات وقوف در منا/وقوف در منا/اعمال حج تمتع/کتاب الحج؛

مراد از نقص در هدی، نقص بدنی آن است. لذا حیوانی که بیمار است –مثلاً سرما خورده- ناقص محسوب نمی‌شود و ذبح آن به عنوان هدی اشکال ندارد. البته نباید از شدت بیماری از حال رفته و مُردنی باشد.

نوعی از گوسفند -که در مکه بسیار است- به لحاظ ژنتیکی شاخ یا دنبه ندارد. این گوسفندان در نوع خود ناقص به حساب نمی‌آیند؛ چون نقص با قیاس به طبیعت اصلی است.

مسئله‌ای برای فقیهی از اهل سنت پیش آمد و در آن دچار مشکل شد. کسی کنیزی خرید که بر عانه‌اش مو نداشت؛ در بازه او از آن فقیه سنی سوال شد و آن فقیه مردد گشت که این حالت نقص حساب می‌شود یا خیر؟. چون دسترسی به امام(ع) نداشت و از محمد بن مسلم سوال کرد. محمد بن مسلم گفت: در خصوص این مسئله چیزی از امام صادق(ع) نشنیدم اما حضرت (ع) جمله‌ای گفته که شاید گره گشا باشد. ایشان ‌فرمودند: "ما وافقت الخلقة الاصلیة فهو تام و ما خالفت الخلقة الاصلیة فهو ناقص"؛ آن فقیه هم با توجه به این جمله دستور به خیار عیب داد. پس میزان، مقایسه با خلقت اصلی است.

حالا خلقت اصلیه بسیاری از گوسفندان این است که شاخ و دنبه داشته باشند و اگر نوعی بدون شاخ و دنبه وجود داشت، چون که در مجموعه نسل خودشان این مطابق خلقت اصلیه است، ناقص به حساب نمی‌آید.

محقق خویی(ره) هم همین را فرموده است. "و أمّا التي لم يخلق لها قرن ولا ذنب فهل تجزئ أم لا؟ فيه كلام، فعن المشهور الاجتزاء بذلك. واستشكل في الجواهر لأنه مناف لإطلاق عدم جواز كون الهدي ناقصاً، فان النقص أعم من النقص العارض أو النقص الأصلي حسب خلقته"

اما صاحب جواهر(ره) اشکال کرده و می‌فرماید: عدم وجود شاخ و نبه نقص است و هدی نباید ناقص باشد. بعد محقق خویی(ره) جواب می دهد که مشهور درست گفته‌اند. "و لكن الصحيح ما ذهب إليه المشهور، والوجه في ذلك: أنه لو كان جنس الحيوان كذلك حسب خلقته الأصلية، فإن الحيوانات تختلف خلقة بحسب اختلاف البلاد، فاذا فرضنا أن معزاً لا ذنب له حسب جنسه وخلقته الأصلية فلا ريب في عدم صدق عنوان الناقص على ذلك، ومجرّد وجود الذنب في صنف آخر لا يوجب صدق الناقص على الفاقد في نوع آخر. وأمّا إذا فرضنا أن فرداً من أفراد نوع لا ذنب له خلقة اتفاقاً فالأمر كذلك أيضاً، فإن النقص إنما يلاحظ بحسب حياته وعيشه كالعوراء والعرجاء ونحوهما"[1]

در نهایت به نظر ما با توجه به آن‌چه گفته شد، حق به جانب محقق خویی(ره) است؛ چون این‌ها نسلی هستند که خلقت اصلیه آنها چینین است و ناقص حساب نمی‌شود. قول مشهور هم همین است. تنها صاحب جواهر(ره) ضمن مناقشه فرموده: در صحیحه علی بن جعفر آمده که نباید ناقص باشد و این عرفا ناقص است.[2] در جواب هم گفته شد که این‌ها در قیاس با خلقت اصلیه خود ناقص به حساب نمی‌آیند.

مسألة 385: إذا اشترى هدياً معتقداً سلامته فبان معيبا بعد نقد ثمنه فالظاهر جواز الاكتفاء به.[3]

محقق خویی می‌فرماید: روایات قدری اختلاف دارند.[4]

صحیحه علی بن جعفر دلالت بر بطلان می‌کند. محمد بن علي بن الحسين بإسناده عن علي بن جعفر أنه سأل أخاه موسى بن جعفر عليه‌السلام عن الرجل يشتري الاضحية عوراء فلا يعلم إلا بعد شرائها ، هل تجزئ عنه؟ قال : نعم ، إلا أن يكون هديا فإنه لا يجوز أن يكون ناقصا.[5]

اما در مقابل دو روایت دال بر صحت داریم که یکی از آن‌ها صحیحه معاویه بن عمار است. محمد بن يعقوب ، عن علي بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن ابن أبي عمير ، عن معاوية بن عمار ، عن أبي عبدالله عليه‌السلام في رجل يشتري هديا فكان به عيب عور أو غيره ، فقال : إن كان نقد ثمنه فقد أجزأ عنه ، وإن لم يكن نقد ثمنه رده واشترى غيره ... الحديث.[6]

ایشان می‌گوید: در صحیحه علی بن جعفر مبنا بر خریدن است. پس اگر بعد از خرید بفهمد که ناقص است، کافی نیست؛ این در هدی واجب است. اما روایت معاویة بن عمار می‌فرماید: هدی را خرید و پول ها را هم داد. قید پرداخت پول که در این آمده، در صحیحه علی بن جعفر نیست. پس از این جهت اعم و اخص هستند. جهت دیگر این‌که در صحیحه علی بن جعفر آمده که حیوان را خرید و بعد فهمید که حیوان ناقص بود.حال آن‌که اطلاق صحیحه معاویة بن عمار شامل علم یا عدم علم به نقص بعد از شراء است.[7] اما اگر انسان هیچ وقت متوجه نقص نشود، موجب تکلیفی نمی‌شود. لذا در صحیحه مذکور حتما شخص باید متوجه نقص گردد و لذا بحث در مورد کسی است که متوجه نقص شده و حال در پی فهمیدن تکلیف خود برآمده؟ که آیا جبران لازم است یا نه؟ اما کسی که تا روز قیامت نمی‌فهمد، قعطاً معذور است.

اول؛ هرچند صحیحه علی بن جعفر می‌فرماید: حیوان را خریده، اما نگفته پول‌ را نقداً پرداخت کرده باشد. می‌خواهیم بگوییم: خرید حیوان با پرداخت پول ملازمه دارد؛ زیرا خرید معاطاتی در همه ازمنه رایج بوده؛ یعنی پولی می‌دادند و متاع را می‌گرفتند. اما این‌که فرض کنیم که معامله با صیغه انجام شده ولی نه جنسی تحویل گرفته و نه پولی تحویل داده شده، خلاف متعارف است. در هیچ زمانی خرید و فروش و معاملات خارجیه به این صورت نبوده و به صورت معاطاتی واقع می شدند؛ مثلاً خریدار می‌گفت: قیمت این گوسفند چقدر است و فروشنده جواب می‌داد -مثلا- پنج دینار. این را مساومه می‌گویند. در مساومه قیمت تعیین شده و پول را می‌دهد و متاع را می‌گیرند؛ اما صیغه‌ای ذکر نمی‌شود.

اما جهت دیگری که محقق خویی(ره) فرموده را نیز نمی‌پذیریم. ما قبول نداریم که صحیحه معاویة بن عمار شامل علم و عدم علم به نقص بعد از شراء باشد. عبارت صحیحه معاویة بن عمار چنین است، "عن أبي عبدالله عليه‌السلام في رجل يشتري هديا فكان به عيب عور أو غيره ، فقال : إن كان نقد ثمنه فقد أجزأ عنه ، وإن لم يكن نقد ثمنه رده واشترى غيره ... الحديث."

"وبإسناده عن الحسين بن سعيد ، عن حماد بن عيسى ، عن عمران الحلبي ، عن أبي عبدالله عليه‌السلام قال : من اشترى هديا ولم يعلم أن به عيبا حتى نقد ثمنه ثم علم فقد تم."[8]