درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
97/12/14
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: ترک نسیانی، جاهلانه یا مستند به علم و عمد احرام /احرام /اعمال حج/کتاب الحج؛
ترک احرام به واسطه نسیان یا جهل به حکممسألة ۳۶۲: من ترك الإحرام نسياناً أو جهلًا منه بالحكم إلى أن خرج من مكة ثم تذكر أو علم بالحكم، وجب عليه الرجوع إلى مكة و لو من عرفات و الإحرام منها، فان لم يتمكن من الرجوع لضيق الوقت أو لعذر آخر يُحرم من الموضع الذي هو فيه. و كذلك لو تذكر أو علم بالحكم بعد الوقوف بعرفات، و إن تمكن من العود إلى مكة و الإحرام منها، و لو لم يتذكر و لم يعلم بالحكم إلى أن فرغ من الحج صح حجّه.[1]
ممکن است مکلف به دلیل نسیان یا جهل به حکم شرعی، بدون احرام از مکه خارج شده و قبل از عرفات متوجه نقص عمل خود گردد. در این حال اگر به خاطر ضیق وقت و از دست دادن عرفات نتواند برگردد، بازگشت برای احرام ضروری نبوده و میتواند از همان جا محرم شود. لکن چنانچه فاصله زیادی از مکه پیدا نکرده و رجوع مقدور اوست، باید برگردد و از مکه محرم شود. مطلب تا اینجا بدیهیست.
محقق خویی(ره) در مناسک میفرماید: اگر در عرفات فهمید، بازهم در صورت توان باید برگردد و اگر نمیتواند، همان جا محرم شود.
بعد از بیان تفاصیل ایشان، باید سراغ ادله برویم. ظاهر ادله با این مطالب کمی تفاوت داشته و مقتضی آن نیست.
ادله مسالهصحیحه علی بن جعفر بر ما نحن فیه دلالت دارد. میفرماید:
وَ عَنْهُ عَنْ أَخِيهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ الْإِحْرَامَ بِالْحَجِّ فَذَكَرَ وَ هُوَ بِعَرَفَاتٍ فَمَا حَالُهُ قَالَ يَقُولُ اللَّهُمَّ عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ فَقَدْ تَمَّ إِحْرَامُهُ[2] .
در روایت بیان شده که باید عرفات احرام بست. در این روایت حرف از برگشتن مطرح نشدهاست. روایت اطلاق دارد و حرفی از قدرت بر رجوع مطرح نگشته. لکن ما تفصیل بین قدرت و عدم قدرت بر بازگشت در اثنای طریق را قبول داریم. اما پس از ورود به عرفات، بنا بر نص باید در عرفات احرام بست؛ کاّن عرفات جایگزین مکه شده و احرام از آنجا کافیست. لذا تفصیل سیدناالاستاذ(ره) قبل از وصول به عرفات مطابق قاعده است؛ وظیفه اولی، احرام از مکه برای انسان قادر است. لکن اگر قدرت نباشد، وظیفه اولی ساقط شده و مکلف باید از موضع خودش احرام ببندد. اما احرام از عرفات برای کسی که ناسی یا جاهل بود، مطلقا کافیست. بنا بر روایت نیز صورت جهل کاملا ملحق به این مطلب است.
همچنین تتمه صحیحه علی بن جعفر در جای دیگر میفرماید:
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِيِّ عَنِ الْعَمْرَكِيِّ بْنِ عَلِيٍّ الْخُرَاسَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ الْإِحْرَامَ بِالْحَجِّ فَذَكَرَ وَ هُوَ بِعَرَفَاتٍ مَا حَالُهُ قَالَ يَقُولُ اللَّهُمَّ عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ ص فَقَدْ تَمَّ إِحْرَامُهُ (تا اینجا مثل روایت سابق است. اما تتمهای چنین میفرماید:) فَإِنْ جَهِلَ أَنْ يُحْرِمَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ بِالْحَجِّ حَتَّى رَجَعَ إِلَى بَلَدِهِ إِنْ كَانَ قَضَى مَنَاسِكَهُ كُلَّهَا فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ.[3]
از اینکه حضرت(ع) میفرماید: اگر کسی جاهل به احرام بود و همه اعمال حج را بدون احرام انجام داد، عمل او صحیح است، میفهمیم که جهل نیز همچون نسیان، عذر بوده و همان حکم نسیان، برای جهل هم ثابت است. چراکه حتی اگر از روی جهل، همه مناسک بدون احرام انجام شوند، حج صحیح است. محل بحث ما هم بالاتر از این نیست. جهل و نسیان، در ما نحن فیه نیز مثل یکدیگرند.
البته این روایت که فرمود: باید احرام ببندد و لبیک بگوید؛ مقصودش این نیست که این کارها را انجام ندهد.
به یاد آوردن ترک احرام بعد از عرفات
اما در این میان فتوایی از اصحاب محل بحث واقع شده است. فرمودهاند: اگر مکلف بعد از عرفات، در مشعر یا در منا، متذکر احرام شود و یا حکم آن را متوجه گردد، به عرفات ملحق میشود. چه در عرفات و چه بعد از آن، باید از همانجایی که متوجه شد، احرام ببندد. در این حال تفصیلی بین توانایی بر رجوع و عدم آن در صحیحه علی بن جعفر بیان نشده است. لذا اصحاب، بعد از عرفات را هم ملحق به عرفات دانستهاند.
حال سوال این است که وقتی این مورد در روایت نیامده، الحاق آن چگونه ممکن است؟
محقق خویی(ره) عباراتی در اینجا ذکر نموده که بیانش لزومی ندارد. به نظر میآید این عبارات، بیان روشنی ندارند.
به نظر ما وجه الحاق، فهم عرفیست. توضیح اینکه عرفات ابتدای اعمال حج است. ولی عرفات بما هو عرفات را موضوع حکم قرار ندادهاند تا جنبه عرفات بودن آن به عنوان مدخل اعمال حج موضوعیت داشته باشد. اما اگر متذکر شد که محرم نشده تا زمانی که متلبس به دخول در اعمال حج نیست، باید به مکه برگردد. ولی اگر متلبس به اعمال حج شد، باید از همان محل احرام بندد.
بنابراین عرفات به عنوان شروع در اعمال حج تلقی شده و وقتی که شروع در اعمال حج حاصل شد، فرقی ندارد که شخص در عرفات، مشعر یا منا باشد؛ در هر صورت بازگشت به مکه بر او لازم نیست. اصحاب، چنین فهمیدهاند و منشا آن، فهم عرفیست. از این دست مثالها در فقه، بسیار است؛ مثل اینکه شخص جنب در شب ماه رمضان اگر به خاطر داشت، باید قبل از طلوع فجر، غسل کند؛ ولی اگر جنابت خود را فراموش کرد یا خواب اول او تا صبح ادامه یافت، واجب نیست که بلافاصله غسل نماید. مهم ورود با طهارت در صوم است .اما چنانچه مکلف با عذری مثل خواب بدون طهارت وارد صوم شود، در روز حکمی ندارد؛ مگر اینکه بخواهد برای خواندن نمازش، غسل نماید.
این بیان در فرمایش محقق خویی(ره) نیامده و نمیدانیم سایرین نیز چنین فرمودهاند یا خیر. لکن بیانی صحیح و به حسب فهم عرفیست. حتی امام(ع) فرمود: اگر شخصی جاهل باشد و همه اعمال حج را بدون احرام انجام دهد، حج او صحیح است؛[4] لذا میتوان گفت: احرام، جزء ارکان حج نیست.
ترک عالمانه و عامدانه احراممسألة ۳۶۳: من ترك الإحرام عالماً عامداً لزمه التدارك، فان لم يتمكن منه قبل الوقوف بعرفات فسد حجّه و لزمته الإعادة من قابل.[5]
آنچه در مساله قبل آمد، راجع به نسیان یا جهل به حکم بود. البته در این باب جهل به موضوع معقول نیست. مثال جهل به موضوع، جهل به وقت حج است؛ مثل مکلفی که ماه ذی الحجه را با ماه شوال اشتباه بگیرد. اما جهل به حکم و نسيان آن معقول است. پس اگر به خاطر عذری، تمام اعمال حج هم بدون احرام انجام شود، حج صحیح است؛ چراکه این اعمال در حال جهل اتیان شده و جاهل از اصناف معذورین است.
رسول خدا(ص) فرمود: "اللهم اهد قومی انهم لا یعلمون"؛ رسول خدا(ص) در این بیان جهل را عذر محسوب نموده و محضر خدا عرضه میدارد که اینها جاهلند، من را نمیشناسند و متعمد نیستند، پس معذورند؛ لذا از گناهانشان بگذر.
در آیه شریفه نیز آمده؛ ﴿رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾.[6]
این در صورت جهل و عذر است. اما در صورتی که احرام که واجبی از واجبات است، عمدا ترک شود، سایر اعمال هم غلط شده و حج باطل میگردد. به صورت کلی تمام واجبات -چه رکنی و چه غیر رکنی- اگر از روی عمد و علم ترک شوند، چنین هستند. مگر اینکه فرصت برای تدارک احرام باقی باشد که در این صورت باید آن را انجام دهد و خود را به وقوف در عرفات برساند.
لکن ترک هر واجبی در حج به صورت عمدی اگر تدارک نشود، تمام حج را باطل میکند. نماز هم، واجبات رکنی و غیر رکنی دارد. در نماز نیز اگر واجبات غیر رکنی، عمدا ترک شوند، نماز باطل است. اما واجبات رکنیه حتی اگر روی سهو و نسیان نیز ترک شوند، سبب بطلان نماز خواهند شد.
در این مساله می فرماید: "من ترك الإحرام عالماً عامداً لزمه التدارك، فان لم يتمكن منه قبل الوقوف بعرفات فسد حجّه (در صورتی که قبل از وقوف در عرفات فرصت بازگشت به مکه نداشته باشد و با بازگشت به مکه برای احرام وقوف در عرفات را از دست بدهد، حجش فاسد میشود. در این حال حتی درک وقوف اضطراری نیز کفایت نمیکند؛ زیرا عامد بوده و وقوف اضطراری برای عامد نیست.) و لزمته الإعادة من قابل" ( لذا حجش باطل شده و باید در سال آینده حج خود را اعاده کند.)
کلام محقق نائینی(ره) در محل بحثسیدناالاستاد کلام محقق نائینی(ره) را نیز آورده است. ایشان استثنائی را در کلام خود ذکر مینماید.
"و ذكر شيخنا النائيني في مناسكه: و لو تركه عمداً إلى أن فات وقت الوقوف بطل حجّه على إشكال فيما إذا أدرك اختياري المشعر وحده، أو مع اضطراري عرفة[7] "[8]
این فرمایش محقق نائینی(ره) محل اشکال است؛ چون همه این موارد در صورت اضطرارند. لکن در محل بحث، فرض این است که هیچ اضطراری وجود نداشته و ترک احرام مستند به عصیان و تمرد است.
ما در جایی داریم که اگر مکلف نتوانست عرفات را درک کند، کافیست که به مشعر اختیاری برسد. لکن این امر در فرض اضطرار است؛ نه عمد و اختیار. البته بعضی فرمودهاند: اگر کسی به وقوف اضطراری مشعر برسد و یا به وقوف مشعر نرسد ولی وقوف اختیاری عرفه را درک کند ویا به وقوف اختیاری عرفه و اضطراری مشعر برسد، عمل او صحیح است. پس چنین فروعی وجود دارد. اما اینها مربوط به ترک عمدی و اختیاری نیستند؛ بلکه برای شخص مضطرند.
مرحوم نائینی(ره) فرمود: اگر مکلفی عمدا احرام را ترک کرد، خود به خود عرفاتش هم باطل خواهد شد؛ اما اگر توانست احرام ببندد و خودش را به وقوف اختیاری مشعر و وقوف اضطراری عرفه برساند یا حتی اگر به وقوف اضطراری عرفه نرسید، حجش صحیح است. به بیان دیگر اگر وقوف اختیاری یا اضطراری عرفه از دست بروند، در صورتی که اختیاری مشعر درک شود، حج صحیح است. این مطلب در فرض اضطرار درست است؛ ولی کلام درجاییست که ترک احرام مستند به عمد و علم باشد و منجر به عدم درک عرفات شود. لذا این راه حلها فایدهای ندارند.