درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: عدد نوافل یومیه/تیمم/کتاب الطهارة؛

استدراکی در بحث عدم نص بر عدد فرائض یومیه در ادله

ديروز گفتیم که عدد رکعات نماز واجب، بالاجمال گفته شده است که مثلا ۱۷ رکعت است؛ اما به تفصیل گفته نشده است؛ چون ضروری بوده است. ولی بعد با روایتی از شیخ صدوق(ره) در کتاب خصال مواجه شديم که از اعمش نقل کرده است که آنها هم ذکر شده اند. شاید در روایات دیگر هم باشد. روایتی که پیدا کردیم، در باب سیزدهم از ابواب اعداد الفرائض و نوافلها، حدیث ۲۵ است.

وَ فِی الْخِصَالِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِی حَدِیثِ شَرَائِعِ الدِّینِ قَالَ: وَ صَلَاةُ الْفَرِیضَةِ الظُّهْرُ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ وَ الْعَصْرُ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ وَ الْمَغْرِبُ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ وَ الْعِشَاءُ الْآخِرَةُ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ وَ الْفَجْرُ رَکْعَتَانِ فَجُمْلَةُ الصَّلَاةِ الْمَفْرُوضَةِ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً.[1]

عدد نوافل یومیه

اما راجع به نوافل می گوییم، نمازهای مستحب زیادند؛ لکن اهم و اشرفشان، رواتب یومیه اند که در غیر جمعه ۳۴ رکعت و دو برابر نمازهای واجبند. آنها ۱۷ رکعتند و نوافل، ۳۴ رکعتند که جمعا ۵۱ رکعت می شوند.

حالا هشت رکعت نوافل ظهر، هشت رکعت نوافل عصر، چهار رکعت نوافل مغرب و دو رکعت نشسته نافله عشاء و یازده رکعت نوافل شب و دو رکعت نافله صبحند. دو رکعت وتیره به صورت نشسته‌، یک رکعت حساب می شوند. این معلوم است.

اما نافله ظهر، قبل از نماز ظهر، نافله عصر قبل از نماز عصر، نافله مغرب بعد از نماز مغرب، نافله عشاء که وتیره است، بعد از نماز عشاء و نافله صبح قبل از نماز صبح است و هکذا.

اما در مورد اوقاتشان هم می گوییم که مثلا نماز شب وقت دارد و وقتش بعد از نیمه شب است. وقت اینها بحث جداگانه‌ ای است که ان شاءالله بعدا مطرح می کنیم.

اما نافله ظهر و عصر روز جمعه شانزده رکعت است؛ چون مفروض شده است که انسان در روز جمعه، به نماز جمعه می رود و دیگر مقدور نیست. لهذا مفروض این طور شده است که از اول صبح، بیست رکعت می شود و چهار رکعت اضافه می شود. شش رکعت در صدر روز، شش رکعت بعد از بالا رفتن خورشید، شش رکعت کمی قبل از ظهر جمعه و دو رکعت هم بعدش هستند. اینها بیست رکعت می شوند و به این کیفیت اتیان می شوند. البته در کیفیتش اختلافی در روایات هم هست. اما مشهور بین اصحاب همین است که عرض کردیم. بعضی از روایات هم کمی اختلاف دارند.

سؤال: در مورد نفلیه، صاحب وسائل(ره) تا سه ‌هزار نماز مستحبی را هم شمرده است. ... نفلیه نوشته است.

جواب: آن، بحث ديگری است. نماز مستحبی را نافله هم می گویند. اما نافله های شبانه‌ روز را رواتب می گویند.

سؤال: اینها را می دانم. بر اساس فرمایش حضرت عالی در قبل از این که فرموديد نوافل زیاد داریم، در اینجا تا سه هزار نافله شمرده شده است.

جواب‌: بله؛ اصلا " فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِالصَّلَاةِ فَمَا الصَّلَاةُ قَالَ خَیْرُ مَوْضُوعٍ فَمَنْ شَاءَ أَقَلَّ وَ مَنْ شَاءَ أَکْثَرَ".[2] اگر انسان دلش می خواهد نماز مستحبی بخواند، می تواند از صبح تا ظهر نماز مستحبی بخواند. این اشکال ندارد و خوب و مستحب است. نماز مستحبی است و دیگر هیچ عنوانی ندارد. نه صلاة جعفر، نه صلاة اعرابی، نه صلاة حضرت امير(ع) و نه صلاة حضرت فاطمه(س) است. همین طوری دو رکعت نماز مستحبی می خواند. خیلی خوب است. هر چه زیادتر هم بخواند، بهتر است. عنوان مشخصی هم ندارد. "الصَّلَاةُ خَیْرُ مَوْضُوعٍ فَمَنْ شَاءَ أَقَلَّ وَ مَنْ شَاءَ أَکْثَرَ". کسی دلش بخواهد کمتر یا بیشتر بخواند، آزاد است.

دلیلش را هم بخوانیم. در وسائل در باب ۱۳ از ابواب اعداد الفرائض و نوافلها، نصوص معتبره ای هستند که از جمله آنها روایات بزنطی است که چنین می فرماید:

قَالَ قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ ع (امام رضا(ع) إِنَّ أَصْحَابَنَا یَخْتَلِفُونَ فِی صَلَاةِ التَّطَوُّعِ بَعْضُهُمْ یُصَلِّی أَرْبَعاً وَ أَرْبَعِینَ (بزنطی می گويد عرض کردم که اصحاب ما اختلاف کردند که نمازهای نافله چند رکعتند. بعضی هاشان ۴۴ رکعت می خوانند که همان صحیحه زراره است که شش رکعت کم کرده است. روز جمعه را کار نداريم. در روزهای عادی که ۵۰ رکعت است، شش رکعت کم کرده است و ۴۴ رکعت مانده است. چهار رکعت در نافله مغرب را دو رکعت کرده و در نافله عصر هم هشت رکعت را چهار رکعت کرده است. صحیحه زراره این طور دارد. پس شش رکعت که کم کرده، ۴۴ رکعت باقی مانده است.) وَ بَعْضُهُمْ یُصَلِّی خَمْسِینَ (بعضی ها ۵۰ رکعت می خوانند. اینها دیگر وتیره را حساب نمی کردند.) فَأَخْبِرْنِی بِالَّذِی تَعْمَلُ بِهِ أَنْتَ کَیْفَ هُوَ حَتَّی أَعْمَلَ بِمِثْلِهِ (مرا مطلع کنید که عمل شما به چه کیفیت است؟ تا اینکه تبعیت کنم و به مانند آن انجام دهم.) فَقَالَ أُصَلِّی وَاحِدَةً وَ خَمْسِینَ رَکْعَةً (حضرت(ع) فرمود من ۵۱ رکعت می خوانم.) ثُمَّ قَالَ أَمْسِکْ (گوش بده) وَ عَقَدَ بِیَدِهِ (با انگشتش شروع به حساب کردن کرد.) الزَّوَالَ ثَمَانِیَةً (برای نماز ظهر، هشت رکعت) وَ أَرْبَعاً بَعْدَ الظُّهْرِ وَ أَرْبَعاً قَبْلَ الْعَصْرِ (هشت رکعت هم برای نماز عصر. منتهی دو چهار رکعت هستند. یک چهار رکعت اولیه، بلافاصله بعد از نماز ظهر هست. چون فاصله می انداختند. بعدش هم در وقت نماز عصر، چهار رکعت ديگر قبل از نماز عصر می خواند.) وَ رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ (بازهم بین مغرب و عشاء فاصله می انداختند. دو رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت قبل از عشاء هستند. وقتی می خواستی نماز عشا را بخوانی، دو رکعت ديگر بخوان که جمعش چهار رکعت می شود.) وَ رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ مِنْ قُعُودٍ تُعَدَّانِ بِرَکْعَةٍ مِنْ قِیَامٍ (بعد از نماز عشا هم دو رکعت نشسته هستند که یک رکعت حساب می شوند.) وَ ثَمَانَ صَلَاةِ اللَّیْلِ (هشت رکعت، نافله شب اند.) وَ الْوَتْرَ ثَلَاثاً (صلاة وتر هم سه رکعت است که مقصود از آن، شفع و وتر است. یعنی کلمه صلاة وتر، دو اطلاق دارد؛ گاهی بر هر سه رکعت و گاهی بر همان رکعت آخری اطلاق می شود.) وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ (دو رکعت هم برای نماز صبح هست که نافله صبح می شود.) وَ الْفَرَائِضَ سَبْعَ عَشْرَةَ فَذَلِکَ إِحْدَی وَ خَمْسُونَ.[3] (نمازهای واجب هم هفده رکعتند و جمعشان ۵۱ رکعت می شوند.)

امام رضا(ع) فرمودند این طور عمل می کنند. پس ما حصل بین روايات این است که اولویت با ۵۱ رکعت است. ولی اگر به ۴۴ رکعت اکتفا کند، اشکالی ندارد و خوب است؛ ولی فضیلتش کمتر است. آنکه‌ بیشتر است، فضیلتش هم بیشتر است. یعنی چیزی که در صحیحه زراره آمده است هم صحیح است؛ منتهی فضیلتش کمتر است.

این هم روایت هفتم از باب سیزدهم است و مانند این روايت، روایات دیگر هستند.

سؤال: اگر نافله ظهر را که هشت رکعت است، نرسید انجام دهد، بعد از نماز ظهر می تواند آن را بخواند؟

جواب‌: بله؛ بعد از نماز ظهر، به جا می آورد. اگر وقت باقی است، نیتش اداست إن شاء الله.

سؤال: اگر بعد از اذان ظهر، نافله ظهر را خواندیم و مثلا امام جماعت نیامد، می توانیم نافله عصر را بخوانیم؟

جواب: رجاءا به اميد اينکه درست باشد، می شود به جا آورد؛ چون که جایش بعد از نماز ظهر و قبل از نماز عصر است. حالا این هم این طوری می خواهد انجام دهد، رجاءا عیب ندارد.

سؤال: روایت بزنطی صحيحه است؟

جواب: بله؛ صحیحه است.

سؤال: سهل در سند روايت هست.

جواب: سهل ان شاءالله درست است. الأمر في سهل سهل. در آخرین بررسی هایمان به این رسیدیم که روایات سهل که در کتاب شریف کافی آمده‌ اند، معتبرند؛ چون که اتهام سهل از بابت غلو بوده است و غلو در روايات عبادی مثل نماز و طهارت، معنا ندارد. غلو در روايات اعتقادی هست که کسی راجع به شأن ائمه(ع) یا غیره غلو کند. اما مثلا در اینکه تیمم دو یا سه ضربه است، چه غلوی هست؟ غلو اصلا در این روایات معنا ندارد. لهذا کلینی(ره) هم متوجه بوده و در این روایات هم هيچ غلوی نبوده است و خود شیخ هم در بعضی از [جاها] توثیقش کرده است. اما تضعیفش از بابت غلو بوده‌ است.

سؤال: در غلو هم می گویند که منظور کلامش را متوجه نمی شدند.

جواب: شاید هم از این بابت بوده است.

اما راجع به اینکه نماز شب، یازده رکعت است و به هشت رکعتش نافله شب می گویند و دو رکعت هم شفع و یک رکعت هم وتر است، دلیلش صحیحه بزنطی می تواند باشد. در روایات ديگر هم آمده‌ است. ولی صحیحه بزنطی[4] هم کافی است.

سؤال: نماز شفع، قنوت ندارد؛ درست است؟

جواب: خلافی است. شیخ بهایی مصرّ است که قنوت ندارد. ولی خواندن قنوتش به قصد رجاء هم خوب است و اشکالی ندارد. ما هم در بحثی که در سابق داشتیم، ترجیح دادیم که قنوت داشته باشد. به دلیل اینکه "القنوت في کلّ رکعتین"[5] ؛ در هر نماز دو رکعتی قنوت وجود دارد. در نماز چهار رکعتی، دو رکعتش را که خواندی قنوت دارد. "في کلّ رکعتین قنوت" عمومی دارد. آن وقت عمومش شامل صلاة شفع هم است. صلاة شفع هم رکعتینی است که قنوت دارد. یادم هست که در آن موقع ترجیح دادیم که قنوت داشته باشد. حالا احتياطا نیت قطعی نکند و نیت رجاء کند.

سؤال: وقتش از اول شب یا نیمه شب است؟

جواب: وقت هم بحث جداگانه ای دارد. اوقات نمازهای نافله بحثی جداست.

سؤال: نمازهای نافله را می توان به صورت نشسته یا ایستاده خواند و مخیریم؟

جواب: بله؛ الآن مساله اش را می خوانیم.

مسأله: جواز اتیان نافله ها به صورت نشسته

مسألة: یجوز إتيان النوافل جلوساً؛ و الأحسن عدّ رکعتین برکعة واحدة.

جايز است که انسان، حتی بدون عذر، نمازهای مستحبی را نشسته بخواند. لکن بهتر این است که هر دو رکعت را یک رکعت حساب کند. یعنی به جای هشت رکعت، شانزده رکعت بخواند. همان هشت رکعت را سر پا بخواند، آسانتر است تا اینکه شانزده رکعت بخواند.

سؤال: یعنی باید به صورتی که در سلام نماز می نشیند، بنشیند یا اينکه می تواند پایش را بکشد و بنشیند؟

جواب‌: هر نوع که بنشیند، اشکال ندارد.

سؤال: سجده اش روی زمین است یا می تواند روی صندلی سجده کند؟

جواب‌: آقای خویی(ره) می فرماید: سجده روی صندلی، از مقوله اشاره و صلاة ایمائی است. اگر معذور است، می تواند ایمائی انجام دهد و الا باید ... . خواندن روی صندلی ایماء است؛ چون که هیئت سجده ندارد و زانوهایش سر زمین نیست. بالأخره فرق می کند.

سؤال: بعضی ها سالمند هستند و چون شنیده اند که نماز مستحبی را می توان نشسته خواند، فکر کرده اند که حتی روی صندلی هم می توان نماز مستحبی را نشسته‌ خواند.

جواب: سجودش ایمائی می شود و فايده ندارد.

سؤال: در مسأله ... بعضی ها پیرمردند و می گويند وقتی سجده می کنیم و برمی گردیم زانویمان درد می گیرد. حالا اگر بعد از سجده، نیم خیر بلند شوند، یعنی به اندازه‌ای سرشان را بلند کنند و بعد به سجده بروند ...

جواب‌: سرش را بلند کند تا از حد رکوع جلوسی خارج شود و از این حد کمی بلندتر شود تا صدق کند که نشسته است و در حد رکوع نباشد.

سؤال: در مساجد این زیاد شده است که روی صندلی نماز می خوانند و بر روی جای مرتفع سجده می کنند.

جواب: محقق خویی(ره) می فرماید که این نماز ایمائی است. یعنی اگر قادر بر نماز نشسته‌ است، مقدم بر نماز ایمائی است و نماز ایمائی برایش جایز نیست؛ مگر اینکه شخص معذور باشد.

سؤال: بعضی ... دارد، می نشیند و نماز می خواند.

جواب: نه؛ جايز نیست.

سؤال: الان در همه جا برای کسانی که برایشان سخت است، صندلی ای درست می کنند و سطحی جلویشان هست که روی آن مهر می گذارند.

جواب‌: آقای خویی(ره) این را نماز ایمائی می داند. در صورتی که قادر به نماز نشسته صحيح باشد، این جایر نیست.

در روایت سهل بن یسع هست:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ الْیَسَعِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع (موسی بن جعفر(ع)) عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی النَّافِلَةَ قَاعِداً وَ لَیْسَتْ بِهِ عِلَّةٌ فِی سَفَرٍ أَوْ حَضَرٍ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ.[6]

حضرت(ع) فرمود اشکال ندارد که بدون عذر، نماز مستحبی را نشسته بخواند.

روایتی از امام باقر(ع) هست که همین طور است که حضرت(ع) به علت سنگینی بدن فرمودند که سنم بالا رفته و بدنم سنگین شده و نمی توانم نماز ایستاده بخوانم؛ نشسته می خوانم.