درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: تعداد نمازهای واجب/تیمم/کتاب الطهارة؛

بحمدالله کتاب الصلاة را شروع کردیم که شاید بیست سال پیش هم آن را خوانده ایم. حالا بار دیگر می خوانیم؛ چون کتاب مهمی است و مطالب علمی از قواعد فقهیه هم خیلی دارد.

تعداد نمازهای واجب

اولین بحث راجع به اهمیت نماز و فضیلت و ثواب آن بود که خواندیم. بحث بعد راجع به اعداد نمازهاست که بین فقها در آن، اختلاف هست. قدر متیقن، شش تاست. در رأسشان نمازهای یومیه است. بعد نمازی که به نذر یا شبه نذر واجب شده باشد. همچنین نماز میت، نماز آیات، نماز طواف و نمازی است که از پدرش فوت شده و بر پسر بزرگ واجب است، در اینها شکی نیست. حالا بعضی مثلا تعدادی را اضافه کرده اند و نماز عیدین را هم حساب کرده اند. شکی نیست که نماز عيدين در زمان حضور، واجب است. اما در زمان غیبت واجب نیست و مستحب است. آنهایی که به اصلش نگاه کرده اند که زمان حضور است، جزء فرائض حسابش کرده اند. آنهایی که به زمان ما نگاه کرده اند، گفته اند که این جزء فرائض نیست. یا بعضی که مثلا نماز واجب به نذر و شبه نذر را حساب نکرده اند، گفته اند که نماز، موضوعیت ندارد. حالا اگر نذر کرد که قرآن بخواند هم واجب است. اگر هر کار خیری را نذر کرد، واجب می شود و لهذا نماز هم موضوعیت ندارد.

سؤال: چرا موضوعیت ندارد؟

جواب: چون موضوعیتش از باب وفای به نذر است. بالأخره به این جهت نگاه کرده و حساب نکرده اند. بعضی گفته اند بالاخره مصداقش نماز و واجب است؛ فلهذا حسابش کرده اند.

به هر حال اختلاف، لبی نیست. یعنی در اصل مطالب، اختلافی بین فقها نیست؛‌ اما بالأخره در ترجیح بعضی از جهات بر بعضی دیگر اختلاف هست. همین طور که عرض کردیم. حالا مثلا بعضی از جمله مرحوم سید، شاید فرموده اند که صلاة استیجاری که در آن، کسی برای خواندن نماز اجیر می شود هم واجب‌ است. اما خیلی ها ذکرش نکرده اند؛ از بابت‌ اینکه در آنجا وفای به عقد اجاره است که واجب است. انطباقش بر نماز، عرضی است. از این جهت، نمی توانیم جزء نمازهای واجب حسابس کنیم. بعضی هم حسابش کرده اند.

سؤال: یعنی الزام به انجام از ناحیه عقد اجاره است.

جواب: بله.

لهذا این ربطی به نماز ندارد. عقد اجاره است که واجب کرده است. ﴿اوفوا بالعقود﴾[1] است که واجبش کرده است. به هر حال این طور است. اختلافی در اصل مباحث و مسائل نیست. منتهی اختلاف نظر در سلیقه است. چون اینها مصداقند. نماز مصداقی از مصادیق اجاره و وفای به عقد اجاره است. می شود حسابس کنیم یا نکنیم. مهم نیست. این بحث بماند.

فروعی در نمازهای یومیه واجب (احتیاط، قضا، جمعه، خوف و قصر)

بحث دیگر فروعی است که برای نمازهای یومیه وجود دارد. مثلا فرض کنید که نماز احتياط، واجب است. این جزء نماز یومیه است.

امام(ع) فرمود: "إِذَا سَهَوْتَ فَابْنِ عَلَی الْأَکْثَرِ (وقتی مثلا بین سه و چهار شک کردی، بنا بر چهار بگذار) فَإِذَا فَرَغْتَ وَ سَلَّمْتَ فَقُمْ فَصَلِّ مَا ظَنَنْتَ أَنَّکَ نَقَصْتَ".[2] (آنچه که احتمال می دهی کم کرده باشی، بعد از نماز به جا بیاور که همان نماز احتیاط است.)

این نماز احتیاط، جزء نماز یومیه است؛ لهذا حساب جداگانه ای ندارد.

نماز دیگر نماز قضاست. نماز قضا هم واجب است. اگر نمازی از شخص، فوت شده بعدا قضایش واجب است. اما این چیز جدایی حساب نمی شود و جزء نمازهای یومیه است که در خارج از وقت آن را به جا می آوریم.

مورد دیگر نماز جمعه است. نماز جمعه هم واجب است. البته در زمان غیبت، وجوب تخییری دارد؛ اما بازهم چیز جدایی نیست؛ چون جزء نمازهای یومیه است. یعنی انسان در روز جمعه بین نماز ظهر و نماز جمعه مخیر است. پس نماز جمعه هم چیز جدایی نیست و جزء نمازهای یومیه است.

چیز دیگری که ذکر نکرده اند، نماز خوف است. در نماز خوف هم دو رکعت به جا می آوریم؛ اما همان نماز یومیه است. آن نماز یومیه است که در حال خوف شکسته می شود. نماز مسافر هم همان نماز یومیه است و چیز دیگری نیست.

سؤال: اینها در واقع بدیلند.

جواب‌: نه؛ از مصادیق نمازهای یومیه اند. یعنی نماز یومیه است که به کیفیت خوف خوانده می شود. نماز یومیه است که به صورت شکسته در سفر خوانده می شود. همان يوميه است و چیز دیگری نیست.

نماز خوف در حال جنگ با دشمن است. آیه شریفه هم دارد: ﴿وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًی مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَی أَن تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ ۖ وَخُذُوا حِذْرَکُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینًا﴾[3] .

امام جماعت یک رکعت می خواند و توقف می کند تا دسته اول، رکعت دوم را بخوانند. بعد جمعیت بعدی می آید و به رکعت دوم امام اقتدا می کنند و دو رکعتشان را با یک رکعت امام می خوانند. این هم کیفیت نماز خوف است. این همان نماز یومیه است که در حال خوف به این صورت خوانده می شود و در حال سفر شکسته می شود. اینها چیز جداگانه‌ ای نیستند و همان نمازهای یومیه اند.

سؤال: در همان رکعتی که امام می ایستد، خیلی باید صبر کند تا آنها رکعت را بخوانند و دسته بعد ملحق شوند ...

جواب: آنها باید تند بخوانند. وظیفه اش این طور است. تشریع شده و عیب ندارد.

امام حسین(ع) احتمالا در روز عاشورا دو رکعت خوانده اند. نمی دانم. البته شاید مسافر هم بوده است؛ چون روز دوم هم که وارد شده و تا روز عاشورا مانده‌ است، نه روز بوده است. ده روز کامل نیست.

سؤال: در جنگ برای نماز ظهر دو رکعت و برای نماز عصر دو رکعت با فاصله خوانده می شود؟

جواب: بله.

صلاة الخوف و المطاردة. کسی که مورد حمله وحوش قرار گرفته است، همین حال را دارد که باز هم صلاتش صلاة خوف می

شود. از روی اسب هم پیاده نمی شود و دو رکعت به صورت نشسته روی اسب می خواند.

سؤال: در نماز مغرب، برای خوف سه رکعت را می خواند؟

جواب: بله؛ همان سه رکعت است. فقط نمازهای چهار رکعتی، دو رکعت می شوند.

اهل سنت در قصر در سفر با ما اختلافی دارند. آنها مخیر می دانند. این طور که من با بعضی از علمایشان صحبت کرده ام گفته اند که مخیر می دانند که شکسته یا تمام بخواند. حال آنکه ما متعین می دانیم.

سؤال: آقایان با آیه قرآن چه می کنند؟

جواب‌: می گویند که "لا جناح" دارد و الزامی نیست.

از امام(ع) سؤال کردند که در آیه، "لا جناح" آمده است. پس چرا قصر بر ما واجب است. حضرت(ع) فرمود که "لا جناح" مثل "لا جناح" ای است که در باب سعی صفا و مروه آمده است. در سعی صفا و مروه هم آمده است: ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾[4] . "یطّوّف بهما" یعنی به صفا و مروه که مقصود سعی است. در اینجا هم "لا جناح" آمده است و این هدية الله است و هدية الله لا ترد. کما اینکه سعی صفا و مروه هم واجب است؛ ولی "لا جناح" آمده‌ است.

سؤال: یعنی چه هدية الله است؟

جواب‌: خدای تبارک و تعالی دو رکعت را از گردن شما برداشته و در حقیقت هدیه ای به شما داده است.

سؤال: "لا جناح علیه" در قضیه طواف، چون شبهه ای بود، چنین آمده است.

جواب: بله؛ اما در عین حال واجب‌ است. بالأخره لا جناح آمده است؛ ولی در عین حال ...

سؤال: تشریع نیست. اما آیه صلاة مسافر، تشریع است که فرموده است: ﴿فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاة﴾[5] .

جواب: این آیه هم در مقام تشریع سعی صفا و مروه است. سعی صفا و مروه را به لسان "لا جناح" فرموده است در حالتی که واجب است. منشأی دارد که در آنجا "لا جناح" آمده است. اما حضرت(ع) فرمود که هدية الله است و هدية الله لا تُرَد.

اوقات فرائض و نوافل

بحث بعدی راجع به اوقات فرائض و نوافل است. هم فرائض و هم نوافل وقت دارند. دو قسم در اوقات فرائض داریم. یکی وقت اجزاء و دیگری وقت فضیلت است که باید در هر دو بحث کنیم‌.

اما راجع به وقت اجزاء، اول از نماز صبح شروع کنیم. وقت اجزای نماز صبح از حین طلوع فجر تا طلوع آفتاب است.

اما در مورد وقت فضیلت نماز صبح در صحیحه علی بن یقطین هست که می فرماید: "حَتَّی یُسْفِرَ وَ تَظْهَرَ الْحُمْرَةُ"[6] . "یسفر" يعنی نور پيدا کند. "و تظهر الحمرة" یعنی حمره ظاهر شود. قبل از طلوع آفتاب، حمره ای در طرف مشرق ظاهر می شود که حمره مشرقیه است. این در صحیحه علی بن یقطین آمده است.

باید این روایات را از کتاب بخوانیم و سندشان را هم ببینیم.