درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: موارد استحباب اعاده نماز خوانده شده با تیمم/تیمم/کتاب الطهارة؛

مورد چهارم استحباب اعاده نماز برای آنکه عمدا تاخیرش انداخته تا وقت تنگ شده

الرابع: من أخّر الصلاة عمدا إلی أن ضاق الوقت للوضوء و الصلاة فتيمّم و صلّی.

کسی که عمدا نماز را تاخیر کرد تا نزدیک غروب رسید و دید وقت ندارد وضو بگیرد، باید تیمم بکند و نماز بخواند. این عصیان کرده؛ اما با این وجود، تیمم و صلاتش صحیح است. چرا تاخیرش معصیت است؟ برای اینکه ملاک بالاتر یعنی طهارت مائیه را که لازم التحصیل بوده، عمدا بر خودش تفویت کرده و به طهارت‌ نازله تبدیلش کرده که طهارت ترابیه باشد. اما نمازش صحیح است؛ برای اینکه همان آخر وقت هم حتما تکلیفی به نماز دارد؛ چون الصلاة لا تسقط بحال. پس تکلیفش الان صلاة با تیمم است. وقتی این مأموربه شد، خود به خود صحیح هم می شود. ولی منافات ندارد که معصیت کرده است. اعاده ندارد؛ چون در آخر وقت‌ است. دیگر اعاده اش بعد از وقت می افتد و اصلا قضا می شود و قضا واجب نیست؛ چون قضا مترتب بر عنوان فوت الصلاة است و فوت هم صدق نکرده است؛ چون بالاخره نماز صحیحی خوانده است.

پنجم مطمئن به امکان تحصیل آب، اگر آب وضو را بریزد و دیگر آبی نیابد و با تیمم نماز گذارد

الخامس: من کان علی یقین من إمكان تحصیل الماء أو علی ظنّ منه و أراق الماء الموجود عنده فلم یجد ماءاً و تیمّم و صلّی، یستحبّ له في جمیع هذه الموارد إعادة الصلاة بالوضوء.

آب داشت و یقین داشت که اگر آب را ریخت، آب به دست می آورد و آب را ریخت. سپس آبی پیدا نکرد و تیمم کرد و نماز خواند. در جمیع این موارد، اعاده نماز مستحب است. این آقا هم یقین داشت که آب گیرش می آید و آبی که داشت، ریخت. این ديگر چون یقین داشته‌ است، تقصیری هم نکرده است؛ چون یقینش حجت است. لکن در یقینش خطا کرد و آب پیدا نکرد و تیمم کرد و نماز خواند. این متعمّد و عاصی هم نیست؛ چون بر اساس یقینش عمل‌ کرده است. پس این استحباب‌ هم دلیل خاصی ندارد. در اینجا هم در شرح گفته ایم که چون مقصر نبوده و عاصی هم نبوده، منتهی شاید اعاده ای در کار باشد و این چیزی احتیاطی و به رجای ادارک واقع است. صرف احتمالی هم می دهیم. این را احتیاط مستحبی می گوییم. این مستحب نیست. چون روایتی بر استحباب در چنین موردی نیامده است. بنابراین این احتیاط و به رجای ادراک واقع می شود. چون احتمال می دهیم که شاید اعاده کند، بهتر باشد؛ و الا تقصیر و کوتاهی هم نکرده و نمازش را هم به موقع انجام داده است.

سؤال: برای نمازی که با وضو تکرار می کند، باید نیت قضا کند؟

جواب: وقتی که از وقت گذشت، خود به خود قضاست. اما صرف احتیاط مستحبی است؛ چون علما فرموده اند و الا دلیلی هم ندارد.

انتهی کلامنا بحمدالله و المنّه في کتاب الطهارة و قد خلّصنا کتاب الطهارة من أوّله إلی آخره بما فیه من المطالب الثمينة و القیّمة و انتهینا منه و الآن بحول الله و قوّته یجب أن نبدأ کتاب الصلاة إن شاء الله.

کتاب الصلاه

باید حالا کتاب الصلاة را به لطف خدا شروع کنیم.

فضیلت نماز

بسم الله الرحمن الرحيم

اعلم انّ الصلاة أحبّ الأعمال إلی الله تعالی و هی آخر وصایا الأنبياء و هي عمود الدین؛ إن قبلت قبل ما سواها و إن ردّت ردّ ما سواها.

اینها در وسائل الشيعة و جاهای مختلف آمده‌ اند. در بحار هم وارد شده اند.

"ما بين المسلم وبين أن يكفر إلا أن يترك الصلاة".[1]

اگر عمدا و حالا ما هم می گوییم جحودا یعنی با انکار، ترک نماز کرد، به کفار ملحق می شود. اما اگر با جحود نباشد و عمدا نماز را ترک کند، عذابش مثل عذاب کفار است.

سؤال: یک بار شخصی نماز را منکر می شود و می گوید که نمازی نیست؛ این شخص کافر است. لکن اگر شخص، منکر نماز نیست. فقط نماز نمی خواند؟

جواب: این شخص، فاسق است و احکام مسلمانان بر او جاری می شود و مرده او را غسل می دهند و بر او نماز خوانده می شود. اما عذابش عذاب بزرگی مثل عذاب کافرین است.

و في الصحیح عن مولانا الصادق علیه السلام: مَا أَعْلَمُ شَیْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ ع قَالَ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا.[2]

امام علیه السلام می فرمايد: بعد از معرفة الله سبحانه و تعالی که اوجب واجبات است که همان عقیده به وجود صانع و اعتقاد به توحید است‌، افضل از این نماز چیزی نمی شناسم. یعنی افضل اعمال، نماز است.

روی الشیخ في حدیث عن الصادق علیه السلام قال: صَلَاةٌ فَرِیضَةٌ تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ أَلْفَ حَجَّةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَاتٍ مُتَقَبَّلَاتٍ.[3]

این روایت عجیب است. یعنی ادای نماز فریضه، پیش خدا از حج کامل محبوب تر است. حج هم عملی واجب و از اوجب واجبات است. خدای سبحانه و تعالی تارک حج را کأنه از کفار شمرده است و می فرماید: من کفر فی ترک الحج. ترک حج، کأنّه موجب کفر است. لکن ما دو کفر داریم. یک کفر در برابر اسلام و به معنای‌ ترک اسلام است؛ یعنی مسلمان نیست. کفر دیگر به معنای ترک ایمان است. کافر است؛ یعنی ایمانی ندارد. ایمان مقام بالاتری از اسلام است. موارد مختلفند و باید بررسی کرد.

سؤال: شخص فقیری نماز نمی خواند؛ ولی منکرش نیست. می توانم حق شرعی، مثل حق امام یا اگر سید است، حق سادات را به او بدهم؟

جواب: خالی از اشکال نیست؛ چون کمک کردن به تارک نماز و خنده به روی او و هر چیزی، جایز نیست.

سؤال: الان به سادات خمس نمی دهند و می گویند نماز نمی خوانند.

جواب: نه؛ آن باید حمل بر صحت شود.

اما اینکه‌ در روایت اخیر، مقصود از اینکه نماز فریضه افضل از حج مقبول است، نماز کامل است؛ نه اینکه هر نمازی. يعنی یک مرتبه صرف نمازی است. معلوم نیست که چنین باشد. این مرادش حتما نماز کامل است که افضل از حج مقبول است. مراد، نماز کامل با شرایط و با حضور قلب و با توجه به خداست و اینکه بفهمد چه می خواند و حواسش پرت نباشد.

استحباب خواندن نماز در اول وقت

آخرش گفته ایم:

و قد استفاضت الروایات علی المحافظة علیها في أوالی الأوقات.

خیلی مستحب مؤکد است که آدم در اول وقت نمازش را بخواند. مرحوم آقای بهجت از مرحوم قاضی نقل می کرد که راجع به عاقبت به خیری یا چیز دیگر سؤال کرده بودند. ایشان می گوید که مدتها که سؤال می کردند، می گفت که نماز اول وقت. حتی یک جمله بالاتری هم گفت که اگر نماز اول وقت بخوانید و نتيجه حاصل نشود، سید علی قاضی را لعن کنید. چنین چیزی یادم می آید. به این جزم ندارم و از آقای بهجت، این طور یادم می آید که شبیه این را فرمود. شنيدم از آقای بهجت سؤال کردند که مقصود، نماز کامل است؟ فرمود نه. اما اول وقت باشد. اگر خودت را به اول مقید کردی، خدا کمکت می کند و بعدا نمازت هم کامل می شود. تو مقید شو که اول وقت‌ بخوانی؛ خدا بقیه اش را درست می کند و تو را بر نماز کامل کمک می کند.

سؤال: اول وقت مضیق تر از وقت فضیلت است؟

جواب‌: بله. قدری کمتر است.

سؤال: اگر بخواهیم به وقتش نماز بخوانيم، باید نماز عصر و عشا را مثل اهل سنت بخوانيم.

جواب: بله؛ درست است. ما هم همان بحث را داریم. بعد به آن می رسیم.

مذمت سبک شمردن نماز

ما بحثی هم راجع به استخفاف نماز، یعنی سبک شمردن آن داریم. نه اینکه ترک می کند؛ می خواند؛ اما هر وقت شد. در آخر وقت‌ و خیلی سریع و با عجله می خواند و اهتمامی ندارد. بر نماز هر شغلی را مقدم می کند. این استخفاف به نماز است و در روایت دارد که در حکم تارک نماز است. رسول خدا(ص) فرمود: "لیس منّی من استخفّ بصلاته".[4] حالا یک وقت مثلا یک گرفتاری ای هست که خيلی واجب است که آدم بر نمازش مقدم می کند؛ آن عیب ندارد و استخفاف نیست. اما استخفاف به این صورت‌ است که بی خودی و به خاطر تنبلی، نمازش‌ را عقب می اندازد و بی اهمیت است. این همان استخفاف است.

و بالجملة ما ورد من النصوص في فضلها أکثر من أن تحصى. و لله درّ صاحب الدرّة.

صاحب الدرّة، سید بحر العلوم(ره) است.

سید بحرالعلوم(ره) می فرماید: الصلاة تنهی عن المنکر و الفحشاءِ؛ اقصر فذاك منتهى الثناء.[5]

اقصر یعنی کلام را کوتاه کن و طولانی نکن که این منتهای ثناست و چیزی بالاتر از این نیست. در قرآن هست که: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ﴾[6] . به شرط اینکه انسان مقید و ملتزم باشد و در اول وقت و دقیق بخواند و نمازش‌ را خوب بخواند. اگر ممکن بود، نوافلش را هم بخواند. اگر این طور شد، تنهی عن الفحشاء و المنکر. انسان در این مدرسه و مکتب نماز، تربیت می شود و دیگر آدم مؤمن و متدینی می شود و تقوایی پیدا می کند و خود به خود فحشا و منکرات را رها می کند.

بیان نمازهای واجب

بحث بعدی ما راجع به تعداد نماز است که کتب حدیث هم تحت عنوان "اعداد الفرائض و النوافل"‌ فصلی دارند. فرائض چیستند؟

الأولی اليومية. الثاني صلاة الآیات. الثالثة صلاة المیت. الرابعة صلاة الطواف. الخامسة صلاة قضاء الوالدین أو الوالد. السادسة ما وجب بنذر أو شبهه. جمعا شش تا می شوند. اما نماز جمعه چطور است که‌ حساب نشده است؟ نماز جمعه جزء نمازهای یومیه است. از این جهت جداگانه حساب نمی شود.

اول کار ما فعلا با نماز يوميه است. نمازهای يومیه پنج تایند. صلاة الغداة یعنی نماز صبح، صلاة الظهر، صلاة العصر، صلاة المغرب و صلاة العشاء که هفده رکعت می شوند. ۳۴ رکعت هم نافله دارند که هشت رکعت برای ظهر، هشت رکعت برای عصر، چهار رکعت برای مغرب، دو رکعت برای صبح و برای نماز عشا، دو رکعت است که یک رکعت حساب می شود و نماز شب که یازده رکعت است. در مجموع ۳۴ رکعت می شود. نمازهای واجب ۱۷ رکعت اند. مجموعشان ۵۱ رکعت می شوند. در روایت امام عسکری(ع) آمده‌ است که از علائم مؤمن، ۵۱ رکعت نماز است.[7]