درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: تداخل در تیمم ها/تیمم/کتاب الطهارة؛

کفایت یک تیمم بدل از چند غسل در صورتی که بین غسل ها غسل جنابت باشد

در آن مسأله گفتیم که اگر کسی چند غسل به گردنش باشد و نمی تواند [غسل کند،] یک تیمم کافی نیست؛ بلکه باید چند تیمم به جا بیاورد. حالا این را بنويسيد که اگر غسل جنابت یکی از آن غسل ها باشد، یک تیمم کافی است. دلیل بر این مطلب، اطلاق آیه شریفه است. اما آنها که چند تیمم درشان لازم بود، چون گفتیم که به نظر ما صحيحه زراره در تداخل در مسببات ظهور دارد، تداخل در مسببات که شد، در مقام امتثال است که گفته اند یجزیه غسل واحد. این ديگر کاملا خلاف قاعده است. نص در باب اغسال آمده که امتثال را به یکی قائل شده است. این در مورد نص، محصور است‌ و شامل مورد تیمم‌ نمی شود و آن دلیلی جداگانه‌ لازم دارد و در مورد تیمم، چنین دلیلی به تداخل، وجود ندارد. اما ظاهر بیان محقق خویی(ره) این است که تداخل در اسباب هست؛ اگر تداخل در اسباب شد، لازمه اش این است که چند غسل به یک غسل در ذمه تبدیل می شوند. پس قهرا یک تیمم هم کافی است. لهذا سید الاستاد(ره) به کفایت یک تیمم قائل شده است؛ چون که ایشان از دلیل، بیشتر، تداخل در اسباب را استظهار کرده است.[1] ما که تداخل در مسببات را استظهار کردیم، می گوییم چند تیمم لازم است. منشأش را گفتیم که چرا در تداخل در مسبّبات ظهور دارد؛ چون که "اذا اجتمعت علیک حقوق الله" دارد و معنی آن حقوق الله، وجود چند غسل، در ذمه است. بعدش با توجه به عنوان "أجزأک"، اجزاء مربوط به مقام جعل تکلیف نیست؛ بلکه مربوط به مقام امتثال است. پس دیگر به تداخل در مسببات منطبق می شود.

سؤال: اگر چند غسل باشد که فرمودید و جنابت هم بینشان باشد، یک تیمم بدل از همه آنها کافی است.

جواب: بله؛ این استثناء است. اگر جنابت در بین غسل ها بود، باید این را اضافه کنیم که یک تیمم کافی است و این هم به خاطر اطلاق آیه است؛ چون دارد: ﴿أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ (یعنی جنابت) فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا﴾[2] . این در یک تیمم ظهور دارد. "لامستم النساء" اعم است از اینکه‌ چیزهای دیگر همراهش باشند یا نباشند. یعنی ولو حیض یا مس میتی هم بودند، به مجرد اينکه "لامستم النساء"، یک تیمم کافی است. این را با محقق خویی(ره) هم رأییم. یعنی اگر جنابت یکی از آنها بود، تیمم بدل از جنابت، از همه کافی است.

مسأله: لزوم تیمم بدل از غسل در عمل مشروط به آن و لزوم تیمم بدل از وضو در عمل مشروط به آن

مسألة ۷۱۴. من لم یقدر علی الغسل فإن أراد الإتیان بعمل مشروط بالغسل، وجب عليه أن يتيمّم بدلاً عن الغسل؛ و من لم يقدر على الوضوء و أراد أن يأتي بعمل مشروط بالوضوء، وجب عليه أن يتيمّم بدلاً عن الوضوء.

معلوم است که اگر آدم غسلی به گردنش هست، تیممش بدل از غسل است. اگر وضویی به گردنش است و نمی تواند انجام دهد، تیممش بدل از وضوست. وقتی‌ که تیمم بدل از وضو را انجام داد، کارهایی که به وضو محتاجند، جایزند و در تیمم بدل از غسل، کارهایی که به غسل محتاجند، می توان انجام داد. مثلا فرض بفرماييد که اگر جنب و مریض است، برای رفتن به مساجد، تیمم بدل از غسل می خواهد. در اینجا اگر هزار تیمم بدل از وضو انجام دهد، به درد نمی خورد. یا اگر زنی حائض است و می خواهد به مسجد برود و مریض است، باید تیمم بدل از غسل حیض کند تا بتواند در مسجد برود. حالا این زن حائض به مسجد رفت و می خواهد نماز بخواند و محدث به حدث اصغر هم هست؛ اگر نمی تواند وضو بگیرد، یک تیمم بدل از وضو انجام دهد تا بتواند نماز بخواند؛ چون که غسل حیض و تیممش، از وضو کافی نیستند. اگر محدث به حدث اصغر است و وضو به گردنش آمده‌ است، آن غسل یا تیمم به دردش نمی خورند. یا باید وضو بگیرد یا باید تیمم کند. البته منظور بعد از انقطاع حیض است؛ اما حدثش باقی است و باید غسل یا تیمم کند؛ ولو حیضش هم قطع شده باشد. در حال حیض، نماز ندارد؛ اما حیض منقطع شد. حالا باید تیمم بدل از غسل کند. حالا این تیمم بدل از غسل، کافی نیست و باید یا وضو بگيرد یا تیمم بدل از وضو کند.

سؤال: تیمم بدل از وضو، کراهت اکل و شرب برای جنب را بر می دارد؟

جواب‌: حالا آن بحث دیگری است که در جای خودش باید ببینیم.

سؤال: مسأله این است که هر تیممی بدل از هر چیزی باشد، اثر آن را می آورد.

جواب: بله؛ اگر آن اثر، مال وضوست، تیمم هم آن اثر را دارد. کلی است و اطلاق دارد.

سؤال: اگر تیمم بدل وضو است، در اینجا کارهای دیگر را نمی تواند انجام دهد.

جواب: تیمم بدل از وضو، کارهای متقوم به وضو مثل نماز خواندن را جایز می کند؛ اما مثل مسجد رفتن که مربوط به غسل است‌، ربطی ندارد و باید برای آن تیمم بدل از غسل بگیرد.

سؤال: بدلیت را لازم نیست در نیتش بیاورد ...

جواب: نه؛ باید بياورد. تیمم بدل از وضو یا غسل، احتیاج به نیت دارد.

سؤال: گفتید اگر تیمم بکند، اینها دیگر خارج اند.

جواب‌: نه؛ آن بحث دیگری است و در مورد اجتماع اغسال است. اما اینکه بدل از وضو یا غسل است، حتما باید نیت کند.

مسأله: عدم احتیاج به وضو برای نماز در صورت انجام تیمم بدل از غسل جنابت

مسألة ۷۱۵. إن تيمّم بدلاً عن الغسل الجنابة، لم يحتج للصلاة إلى الوضوء؛ و لكن لو تيمّم بدلاً عن سائر الأغسال، وجب الوضوء للصلاة؛ ولو لم يقدر، تيمّم بدلاً عن الوضوء ثانياً.

این معلوم است. اگر کسی غسل جنابت کرد، احتياجی به وضو ندارد. آیه شریفه می فرماید: ﴿وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾[3] . این خطاب به محدث به حدث اصغر است که به او می گوید که اگر جنبی، غسل به جا بیاور. اما نگفته است که وضو بگیر و فقط غسل را گفته است. پس در مورد غسل جنابت، احتیاجی به وضو ندارد. ولو اینکه حدث اصغر هم داشته باشد، دیگر همان غسلش کافی است. تیمم بدل از غسل جنابت هم کافی است و احتياجی به وضو ندارد. اما تیمم بدل از غسل حیض و غسل مس میت، احتیاج دارد و باید وضو هم بگیرد و اگر نمی تواند، تیمم کند.

اما دلیل اینکه غسل جنابت، احتیاج به وضو یا تیمم بدل از وضو ندارد، آیه شریفه است که می فرمايد: ﴿وَإِن کُنتُم مَّرْضَی أَوْ عَلَی سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا﴾. در باب غسل هم می فرمايد: ﴿وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾؛ یعنی همین که جنبید، غسل کنید و دیگر نگفته است که وضویی به جا بیاورید؛ بلکه داشتن غسل، کافی است. با اینکه مخاطب، محدث به حدث اصغر است، احتیاج به وضو ندارد.

سؤال: ولی در غسل حیض، این مسأله، بین همه آقایان این طور است یا اختلافی است؟

جواب: اختلافی است. حالا مشهورش این طور است که عرض کردیم.

اما در سایر اغسال، مثل غسل حیض یا غسل مس میت، اگر اين غسل ها را انجام داد، احتیاج به وضو دارد و خودشان کافی نیستند و وضو هم بايد بگیرد؛ به خلاف جنابت. حالا اگر تیمم کرد، به طریق اولی است؛ چون وقتی‌ خود غسلش مغنی از وضو نیست، تیممش به طریق اولی است. پس اگر بدل از غسل حیض یا غسل نفاس یا غسل استحاضه تیمم کرد، بعدش باید وضو بگیرد و اگر نمی تواند، تیمم بدل از وضو بگيرد.

حالا دلیل این چیست؟ دليلش این است که بدل، هیچ وقت بالاتر از مبدل منه نیست. در باب خود غسل های حیض و نفاس و استحاضه و مس میت گفته ایم که اینها احتیاج به وضو دارند و مشهور بلکه شاید قریب به اجماع، این است که احتیاج به وضو دارند و این غسل ها مغنی از وضو نیستند. بحثی دارد و در آنجا روایاتی هستند. حالا وقتی‌ خود غسل که مبدل منه و اصلی است، این طور باشد، تیمم که بدلش است به طریق اولی این طور است. بدل نمی تواند بالاتر از مبدل منه باشد.

منتهی از این بحث نگذریم که بعضی از اعلام هم قائل شده اند که هر غسلی جای وضو را می گیرد و این به استناد روایاتی است که وارد شده اند که راوی سوال می کند که غسل کردم؛ آیا وضو هم بگيرم؟ امام(ع) می فرماید: "وَ أَیُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ"[4] یا "وَ أَیُّ وُضُوءٍ أَنْقَی مِنَ الْغُسْلِ"[5] . غسل که انجام داد، چون که صد آمد، نود هم پیش ماست.

سؤال: روایت "اذا اجتمعت علیک حقوق الله" دیگر در رابطه با آنچه که قبلا فرمودید نمی خواند.

جواب: آن فقط در رابطه با غسل و راجع به اغسال متعدده است در صورتی که جمع شوند. راجع به قضیه ای نیست که جای وضو را می گیرد یا نه. اينکه جای وضو را می گیرد یا نه، بحث دیگری است که روایات متعدده داریم که وقتی غسل کردید، احتياجی به وضو ندارید. اين روایات، به غسل جنابت تصریح نکرده اند. در غسل جنابتش مجمع علیه است؛ ولی تصریح نکرده است. لهذا در وسائل بابی در این رابطه داریم. یعنی صاحب وسائل(ره) دو باب آورده‌ است. یکی اینکه غسل کافی است و دیگر اینکه کافی نیست. انصافا روایاتی که دلالت دارند بر اینکه کافی است، خیلی خوب و صحیح و قوی اند. اما توجیهش این است که قابل جمع دلالی اند؛ چون ممکن است که بر استحباب، حملش کنیم. گفته است باید وضو بگیرد و می‌توانیم‌ بر استحباب حملش کنیم. بنابراين محقق خویی(ره) [فتوا داده است.] اما فتوای مشهور، مانع ما شده است‌. ما به خاطر فتوای مشهور گفته ایم که علی الأحوط است. اما آقای خویی(ره) فتوا می دهد به اینکه‌ هر غسلی که معتبر باشد و به روایت معتبری ثابت شده باشد، ولو غسل مستحبی مثل غسل جمعه یا غسل زیارت یا غسل شب های ماه رمضان باشد، [مجزی از وضوست.] غسل واجب و مستحب هم فرقی نمی کند. اما اگر غسل های مستحبی ای داریم که با تسامح در ادله سنن ثابت شده اند، فایده ندارند؛ اما اگر به روایت معتبره مستحب باشند، مغنی از وضویند؛ حتی اگر مستحب یا واجب باشد. غسل های حیض، نفاس و استحاضه حتی غسل مس میت و غيره، مغنی از وضویند. چون می فرماید: "وَ أَیُّ وُضُوءٍ أَطْهَرُ مِنَ الْغُسْلِ" یا "أَنْقَی مِنَ الْغُسْلِ".

سؤال: لذا بحثش در تیمم می آید.

جواب: وقتی‌ که لازم نبود، ... تیمم لازم نیست؛ چون مبدل منهی نداریم.

از سیدنا الاکبر آقای بهبهانی(ره) یادی هم بکنیم. می خواستم سیدنا الاستاد بگویم؛ اما من زیاد پیش ایشان درس نخواندم. البته قدری مباحثه و سؤال و جواب کردیم. اما سیدنا الأجل می توانم بگویم. خلاصه فتوای ایشان همین است که کافی می داند و لذا در غسل جمعه می فرمایند که احتیاجی به وضو ندارد.

سؤال: اغسال ذات السبب را می فرماید ... .

جواب‌: حالا به ذات السبب اختصاصش داده است.

فهمیدم اغسال ذات السبب یعنی چه؟ همه غسل ها ذات السبب اند. غسل بی سبب نداريم؛ مگر اینکه یک وقتی از جانب خود، غسلی مستحب به جا آورد که منشأی نداشته‌ باشد که آن را برطرف کرده است. اما اغسال ذات السبب، مثل غسل شب ماه رمضان یا غسل عید فطر یا غسل زیارت امام رضا(ع) یا غسل جمعه، خوبند؛ چون ذات السبب هم هستند.

مسأله: کفایت دو تیمم بر کسی که وظیفه اش تیمم بدل از غسل و تیمم بدل از وضوست

مسألة ۷۱۶. من كانت وظيفته تيمّمين، تيمّم بدل الغسل و تيمّم بدل الوضوء، كفاه التيمّمان و لا يجب عليه تيمّم آخر.

کسی که یک تیمم بدل از غسل و یک تیمم بدل از وضو بر گردنش هست و دوتا را انجام داد، همین دوتا کافی اند. این معلوم‌ است. اما شأن نزولش مطلبی است که مرحوم‌ سید در عروة الوثقی فرموده است. فرموده‌ است که تیمم سوم لازم نيست؛ ولی احتیاطا انجام دهید. یعنی دو تیمم را که انجام دادید، یک تیمم دیگر انجام دهید. دو تیمم بر گردنش بود و انجام داد. دیگر این سومی برای چیست؟ مرحوم سید در این سومی، چیزی در آورده است که احتمال تداخل در آن دو وجود دارد. شما هر کدام از این دو را به نیت معین انجام داده اید؛ یکی برای غسل و دیگری برای تیمم. ممکن است که فقط یک تیمم‌ تداخلی از هر دو بر ذمه باشد. پس احتياطا باید سومی را به نیت هر دو و به عنوان تداخل انجام دهید. این فرمایش مرحوم‌ سید در عروه است. بقیه تعجب کرده و گفته اند که ما چنین چیزی نداریم. چنین احتمال تداخلی وجود ندارد. وقتی به فرض هم تداخل باشد، تداخل جایز است؛ نه اینکه واجب‌ است. یعنی اگر دوتا را انجام دادید، بهتر است. اما حق هم دارید، تداخل کنید. اگر تداخلی داشته باشیم، فوقش این است که حق داریم و جایز است که تداخلش کنیم و یکی اش کنیم. اما این به معنای این نیست که اگر دوتا را انجام دادی، غلط است. بنابراين این مطلب را قبول نداریم.

سؤال: اسباب یا مسببات را می گوید؟

جواب: نه اسباب و نه مسببات؛ خود تیمم. اسباب و مسببات، مال بحث غسل اند. اینجا دو تیمم بر گردنش هست. یکی بدل از وضو و دیگری بدل از غسل و گفته اند که این دو تیمم تداخل می کنند و به جایشان یکی به نیت هر دو بياوريد. این به بحث اسباب و مسببات ربطی ندارد.

سؤال: محقق خویی(ره) تداخل را عظيمه می داند؛ نه رخصت.

جواب‌: نه؛ آقای خويی(ره) هم این حرف مرحوم سید را رد کرده است. اگر عظیمه می داند، پس چطور ردش کرده است؟ بالاخره آقای خویی(ره) این مطلب را رد کرده است. پس اگر این عظیمه را هم گفته است، از کسی نقل کرده است؛ نه اینکه خودش قائل‌ باشد. ممکن نیست قائل باشد.