درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: تداخل در تیمم ها/تیمم/کتاب الطهارة؛

بحثی پیرامون تداخل در تیمم ها

بحث ما در این بود که اگر کسی چند غسل به گردنش باشد، تداخل می کنند و یک غسل برای همه کافی است. ولی اگر از غسل، معذور است و نوبت به تیمم رسید، آیا در تیمم هم تداخل هست یا هر غسلی محتاج به تیممی جداگانه است؟

عرض شد که علی الاقوی در تیمم تداخل نیست.

تداخل فقط در غسل دلیل دارد؛ چون اصل و مقتضای قاعده عدمش است. پس در تیمم، تداخل نیست‌ چون دلیلی بر آن نداریم. البته توضيح هم دارد.

بیان محقق خویی(ره) در کفایت یک تیمم از چند سبب غسل

با فرمایش محقق خویی(ره) که توضيح می دهیم، مطلب روشنتر می شود. محقق خویی(ره) می فرماید که‌ این دو صورت دارد. یک صورت این است که غسل جنابت جزئشان باشد. صورت دیگر این است که غسل جنابت جزئشان نباشد. اگر غسل جنابت جزئشان است، آیه شریفه ﴿أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً﴾ که کنایه از جنابت است، حالا چه از طریق ملامسه زن یا از بابت احتلام باشد، می فرماید که اگر موجبات جنابت پیش آمد و آب هم نبود، ﴿فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا﴾. مقتضای اطلاق ﴿فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا﴾ بر یک مرتبه است. بعد، از آن طرف که گفته است: ﴿أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ﴾ یعنی اگر جنب بودید هم اعم است از اینکه زنی بوده که حیض هم بوده یا مس میتی هم داشته است. اطلاقش همه اینها را می گیرد. یعنی اگر آنها هم بودند، یعنی اسباب و موجبات غسل های دیگر مثل مس میت و حیض بودند، می گوید: ﴿لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ ... فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا﴾[1] . بالاخره اطلاقش شامل این می شود که چیز دیگری نباشد یا چیز دیگری هم همراه باشد. اطلاقش می گیرد و می گوید که شما چون که جنب اید، یک تیمم برایتان کافی است؛ ولو حیض هم باشد و مس میت هم کرده باشد، اطلاقش شامل می شود.[2]

سؤال: در مقام بیان نیست. فقط در مقام بیان این است که غسل جنابت هست.

جواب: از کجا معلوم که در مقام بیان نیست‌.

سؤال: باید احراز شود.

جواب: این صدق می کند که کسی که جنب است، اگر تیممی کند، کافی است. دیگر حالا جنب است، ولی مس میتی هم هست، باشد. حالا بیان ایشان این است. به اطلاق آیه [تمسک می کنیم].

پس اگر که یکی از این غسل ها غسل جنابت است، شک و شبهه ای نیست که یک تیمم به دلیل اطلاق آیه، کافی است.

اما اگر جنابت همراهشان نبوده‌ است و موجبات غسل مثل حیض غیر از جنابت هستند، دیگر آیه صدق نمی کند. در این صورت چه می شود؟ اینجاست که بايد به سراغ صحیحه زراره برویم که می فرماید: "فَإِذَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْکَ حُقُوقٌ أَجْزَأَکَ عَنْهَا غُسْلٌ وَاحِدٌ".[3] برداشت محقق خویی(ره) این است که این از مقوله تداخل در اسباب است. یعنی اگر موجباتی پيدا شده و به چند غسل امر شده است، حالا کافی است که یک غسل انجام دهید. یک غسل به هر نیتی که انجام دادی [کافی است]. ديگر آن یک غسل را هم بی نیت می آورد و نمی گوید برای کدام است. می گوید من چند غسل به گردنم هستند و یک غسل برای مجموع، کافی است.

چطور استدلال می کنند؟ استدلالشان از مقوله تداخل در اسباب است. یعنی می فرمايد که اسباب مختلفی وجود پیدا کرده اند؛ اما "أجزأک عنها غسل واحد" معنی اش این است که بیش از یک غسل در ذمه ات نیامده است. تداخل کرده اند و یک غسل در ذمه تو آمده است. از این بابت مجزی است که یک غسل در ذمه اش آمده است. ایشان می گوید تداخل در اسباب هست. تداخل در اسباب که شد، مسببشان یکی است. یعنی یک غسل در ذمه آمده است. تداخل در اسباب می شود. وقتی که فرض این است که بیش از یک غسل در ذمه نیامده ، بدل یک غسل، یک تیمم است و با یک تیمم کار تمام می شود. البته ایشان به تداخل در اسباب تصریح نکرده و اسمی از تداخل در اسباب و مسببات نبرده است. حالا ما چون که این بحث را مطرح کردیم و به اینجا کشاندیم که این تفاوت دارد، اما ایشان روح این مطلبی را که گفته این است که "اذا اجتمعت علیک اسباب متعدده"، بیش از یک مسبب نیست و آن یک غسل است که در ذمه شما آمده است. بنابراين بدل یک غسل هم یک تیمم است. لهذا تیمم هم دیگر خود به خود تداخل می شود؛ برای اینکه فرض این است که تیمم بدل از ما فی الذمه است. آیا ما فی الذمه، غسل های متعدد بود یا یکی بود؟ یکی بود. چون یکی است، پس این هم یکی است. به خلاف اینکه اگر گفتیم تداخل در مسببات هست که معنی اش این است که قائلیم به اینکه‌ اغسال متعدده در ذمه ما آمده است و در مقام امتثال یکی کافی است که این فایده ندارد. آن وقت دیگر ربطی به تیمم ندارد و تیمم ها متعدد می شوند. چون در ذمه ما غسل های متعددی هستند و هر غسلی هم یک تیمم می خواهد. پس تداخل نیست.

سؤال: اگر تداخل در مسببات با تداخل در اسباب باشد، در نیت غسل تفاوتی هست یا نه؟

جواب: بله.

اشکال محقق خویی(ره) به صاحب عروه(ره)

محقق خویی(ره) بر صاحب عروه(ره) که گفته یک تیمم کافی است، اشکال کرده و آن این است که سید کاظم تفصیلی داده و گفته در این غسلی که می خواهی به جا بیاوری باید نیت همه را بکنی. اگر چهار یا پنج غسل به گردنت است و نیت کنی که من می خواهم همه را امتثال کنم و یک غسل بیاوری، صحیح است. اما اگر همه را نیت نکردی و یک غسل را مثلا به نیت غسل حیض انجام دادی و از بقیه هم غفلت کردی، آنها ساقط نمی شوند و در ذمه ات هستند.

محقق خویی(ره) در اينجا به ایشان می گوید که پس کشف می کند که شما این تداخل را در مقام امتثال برده ای که اگر این نیت در مقام امتثال نشد، آن چند غسل در ذمه ات هستند. پس از اول، مقتضی و منشأ برای آن اغسال که در ذمه ات آمده‌ اند وجود داشته است و حالا اگر در مقام امتثال، همه را قصد کردی، ساقط می شوند. دیگر مقام امتثال است. اما اگر این کار را نکردی، آنها در ذمه ات هستند. بنابراين وقتی در ذمه ات هستند، کشف می کند که از اول تداخل در اسباب نبوده‌ است و لهذا این اسباب مختلفه، موجب أغسال متعدده در ذمه شدند. حالا اگر همه را نیت کردی، ساقط می شوند. این یک صورت است که نصی آمده که ساقط می شوند. اما اگر همه را هم نیت نکردی، موجودند. پس این کشف می کند که اینها از اول، وجود داشتند. بنابراين وقتی که به سراغ تیمم رفتیم، دلیل بدلیت تیمم می گوید که برای هر غسلی یک تیمم بدل از همان غسل لازم است و یک تیمم‌ نمی تواند که بدل از چند غسل باشد. چون این خلاف قاعده و اصل است. اما خود محقق خویی(ره) می فرماید: نه؛ ما چنین حرفی‌ ... . چون ایشان قائل به تداخل در اسباب است، می گوید از اول، چند سبب، بیش از یک غسل در ذمه انسان نمی آورند. بنابراين اینکه همه را نیت کنیم، این حرفها در کار نیست و شما یک غسل را که انجام دادید، همه ساقط می شوند و دیگر چیزی وجود ندارد.[4]

سؤال: مقتضی آنها باقی نیست‌.

جواب‌: مقتضی، از اول وجود نداشته است. به خلاف سید کاظم (ره) که می فرمايد از اول این اغسال هستند و اگر قصد مجموعه را کردید، ساقط می شوند. اگر قصد نکردید موجودند. یعنی تداخل در اسبابی نیست‌.

سؤال: آقای خویی "حقوق" را چطور معنا می کند.

جواب‌: آن بحث دیگری است. اجازه دهید که اصل مطلب آقای خویی(ره) معلوم شود.

پس آقای خویی(ره) می فرمايد که ما این مطلب سید(ره) را قبول نداریم. اینکه اگر همه را باهم نیت کردی، آن وقت ساقط می شوند و اگر نیت نکردی، موجودند و در ذمه ات هستند، ما این را قبول نداریم. پس ایشان می فرمايد که این اسباب مختلف، از اول، بیش از یک غسل نمی آورند و همان یک غسل را که انجام دادی، ساقط است و چیز دیگری هم وجود ندارد. از این جهت، فتوای آقای سید کاظم(ره) همان‌ فتوای آقای خویی(ره) است که یک تیمم کافی است‌. منتهی محقق خویی(ره) به ایشان ایراد می گیرد که با مبنای شما سازگار نیست. چون شما از اول گفتید که اغسال متعدده در ذمه اش هستند و لهذا اگر نیت جمیع هم نکرد، آن اغسال به قوت خودشان باقی اند. بنابراین در اينجا که نوبت به تیمم رسید و دلیلی بر تداخل در تیمم نداریم و هر غسلی هم احتیاج به یک تیمم‌ دارد، بنابراين تیمم ها متعدد می شوند. حالا من دارم تعبیر می کنم؛ ایشان به این عبارت نگفته است.

آقای خویی(ره) این ایراد را به سید کاظم(ره) می گیرد. این ایراد چطور بر خودش وارد نمی شود؟ چون خودش قائل به آن فرع نیست. يعنی آنکه تداخل، به نیت جمیع احتیاج دارد و اگر نیت جميع کرد، ساقط می شوند. اگر نیت جمیع نکرد، باید برای هر کدام یک غسل بیاورد. آقای خویی(ره) قائل به این مطلب نیست؛ چون به عبارت ما قائل به تداخل در اسباب است. یعنی از اول می گوید کسی که چندتا سبب دارد و ... به گردنش آمده اند، بیش از یک غسل در ذمه اش نیامده است. بنابراين یک غسل را انجام می دهد و همه هم ساقطند. چه نیت جمیع بکند و چه نکند و چه یادش باشد و چه یادش نباشد، یک غسل را که انجام داد، کافی است. آقای خویی(ره) بر این اساس در ما نحن فیه می فرمايد که یک تیمم کافی است؛ چون که یک غسل هست و بدل یک غسل، یک تیمم است.

سؤال: سید کاظم(ره) می فرماید که حقیقت اغسال یکی است. حالا در یک مسأله ای می فرماید: "بعد کون حقيقة الأغسال واحدة".

جواب: بله؛ اما آن مطلب را هم دارد که باید نیت همه را بکند.

سؤال: نیت بعضی ها را هم بکند، می گوید نسبت به غسل هایی که نیت کرده، امتثال کرده است و نسبت به بقیه، اداء است و مشکل ندارد.

جواب‌: این را از قول آقای خویی(ره) می گویم که آقای خویی(ره) به همین کیفیتی که بیان کردیم، به او ایراد گرفته است. بعد عبارت آقای خویی(ره) را بخوانید.

حالا اینها تمام شد. بحث سر این روایت است. آن صورتی را که غسل جنابت یکی شان باشد و رجوع به اطلاق کنیم، باید کمی بیشتر بررسی کنیم که آیا این اطلاق با آمدن آن دلیلی که گفته است برای غسل حیض یا غسل مس میت غسلی جدا کن، مقیِّد نمی شود؟ شاید مقیِّد شود. درست است؛ این اطلاق هست. اطلاق قابل تقیید است و این را باید بررسی کنیم. دیگر آن اطلاقی که درست کرد که اگر یک غسل جنابت هست، همین غسل جنابت کافی است، [باید بررسی شود.] اما اجماع را داریم که اگر کسی غسل جنابت جزء اغسالش است و غسل جنابت کند، همه، ساقطند. آن مجمع علیه است. اين جهت یادم نبود. مجمع علیه است که اگر غسل جنابت را انجام داد، همه ساقطند و دیگر غسل جنابت از همه کافی است؛ ولو بقیه اغسال را در نظر نگیرد. اگر جنابت بود و قصد جنابت را کرد، بقیه اغسال ساقطند. پس این اطلاقی را که گفته است، مجمع علیه است.

سؤال: بحث در اطلاق در تیمم‌ بود.

جواب: نه؛ اطلاق اولیش که یک غسل کافی است و دیگر آنها نیستند. بعدش ﴿فتیمّموا صعیدا طیّبا﴾ دو اطلاق دارد که می گویند حالا که در حال جنابت هستی، تیمم‌ به جا بیاور و تیمم هم به اطلاقش می گوید یکی است؛ نه چند تیمم. به حسب اطلاق است. این ﴿فتیمّموا صعیدا طیّبا﴾، یعنی یک بار و این مسلّم است. اما آن یکی که گفتیم دلیل حیض و اینها تقیید می زند، حرف درستی نیست؛ چون خلاف اجماع است. پس این مطلب راجع به این صورت است.

اشکال بر تمسک محقق خویی(ره) به صحیحه زراره در کفایت یک تیمم

اما در صورتی که غسل جنابت جزئشان نباشد که به صحیحه زراره رجوع کردیم که می فرماید: "فَإِذَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْکَ حُقُوقٌ أَجْزَأَکَ عَنْهَا غُسْلٌ وَاحِدٌ"، به نظرمان می آید که عنوان اجزاء چیزی مربوط به مقام امتثال است؛ نه ثبوت تکلیف. لهذا نمی توانیم با سیدنا الاستاد(ره) مساعدت کنیم. ظاهر حدیث که عنوان‌ "أجزأ" در آن آمده است، ظهور در مقام امتثال دارد. مقام امتثال که شد، تداخل در مسببات می شود. یعنی از اول، اغسال متعدده در ذمه هستند. در مقام امتثال، امتثال به یکی حاصل می شود و بقیه ساقط می شوند. اگر این طوری شد، صحیحه در مورد غسل گفته که در مقام امتثال، یکی کافی است ولی این طور دلیلی راجع به تیمم نداریم. فرض این است که ما فی الذمه هم اغسال متعدده اند و دلیلی که بر تداخل آمده است، مخصوص غسل بود. نگفته است: "أَجْزَأَکَ عَنْهَا تیمّم وَاحِدٌ". بنابراين در تیمم، مطابق مقتضای قاعده، باید به عدم تداخل قائل شویم.

متوجه شدید بحث سر چیست؟ بحث سر این است که آیا ظاهر حدیث، تداخل در اسباب یا تداخل در مسببات است؟ آقای خویی(ره) ظاهر آن را تداخل اسباب گرفته است. یعنی اگر موجبات چند غسل باشند، از اول بیش از یک غسل در ذمه نمی آید. این تداخل در اسباب است و دیگر فرمایشش هم درست است. اگر این طور معنا کردیم، یک غسل هست و یک تیمم‌ هم جایگزینش می شود. اما هضم این مقداری سنگین است‌؛ به جهت اينکه "إِذَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْکَ حُقُوقٌ" یعنی خود اغسال. در "أَجْزَأَکَ عَنْهَا غُسْلٌ وَاحِدٌ"، اجزاء هم مربوط به مقام امتثال است. بنابراين در اينجا مقداری از سیدنا الاستاد(ره) جدا می شویم. در این صورت نتیجه این می شود که تیمم ها تداخل ندارند. لهذا ما در همان رساله مان نوشته ایم که در تیمم تداخل نیست.

سؤال: طبق این فرمایش، باز به صاحب عروه(ره) اشکال وارد است که نیت مجموع را گفته است.

جواب: کاری به آن بحث نداريم که همه را نیت کند یا نکند. بحث، بالاتر از این است. اولا بحث ما سر تیمم است. بحثی سر غسل نداريم. بعد گفتیم که چند غسل یا یکی در ذمه مان آمده‌ است؟ آقای خویی(ره) می فرمايد یکی و دیگر خیالش راحت است. ما می گوییم چند غسل. آن وقت تداخل در مسببات درست است؛ اما در خصوص غسل است. نص خاص هست که در خصوص غسل آمده‌ است. تیمم، طبق قاعده است که تعدد دارد.