درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: کتاب الطهارة/وضو/احکام وضو

مستحبات وضو

یکی دیگر از بحث هایی که مربوط به وضوست، بحث مستحبات وضوست‌. بحث دیروز درباره وضو های مستحب بود. اینها دو بحثند.

وضو گرفتن با یک مد آب:

"الأول ان یکون الوضوء بمدٍّ." روایتش از رسول خدا(ص) منقول است که فرمود: "الوضوء بمدٍّ و الغسل بصاعٍ."[1] وضو با یک مد است. مد یک رطل و نیم عراقی و صاع، شش رطل است. یعنی هر صاعی، 4 مد می شود. به وزن ما مد، حدود سه ربع کیلو و صاع سه کیلوست. تعریف رطل و مد در کتب فقهی موجود است. مرحوم سید در عروه فرموده است: این مد مستحب، برای وضو با مستحبات است. اندازه گیری کرده اند و دیده اند که یک مد، حدود 13 یا 14 کف پر از آب می شود. ما این قدر برای وضو احتیاج نداریم. برای صورت دو مشت و برای هر دست، دو مشت کافی است. این مقدار از آب برای وضو با مستحبات است که بعضی از آن برای استنشاق و بعضی دیگر برای مضمضه است و اینها همه باهم این مقدار می شوند. اما اگر فقط واجبات وضو را انجام دهیم، این مقدار زیاد است.

مسواک زدن

"الثاني: الاستیاک." يعنی مستحب است که آدم برای وضو مسواک بزند. در صحیحه معاویة بن عمار چنین آمده است: "... عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ عِنْدَ کُلِّ ووُضُوء"؛[2] یعنی هر وقت می خواهی وضو بگیری، مستحب است که اول مسواک بزنی.

"و کان رسول الله (صلی الله علیه و آله) یستاک بالأراک."[3] پیامبر(ص) با چوب اراک مسواک می زد. اراک درختی است که قد کوتاهی دارد و چوبش خیلی نرم است و برای لثه ها ضرر ندارد. لهذا مستحب است و پیامبر(ص) با آن مسواک می زد.

قرار دادن کاسه آب در سمت راست

"الثالث: وضع الاناء علی اليمين." فقها فرموده اند که وقتی آدم می خواهد وضو بگیرد کاسه آب را سمت راستش بگذارد. ولی سید محسن حکیم(ره) می فرماید که هر چه گشتیم، دلیلی بر آن ندیدیم.[4]

یک بار شستن دو دست در بول و دوبار شستن در غائط و سه بار شستن در جنابت

"الرابع: غسل الیدین مرة في البول و مرتين في الغائط" و در جایی دیدیم "و ثلاث فی الجنابة." یعنی قبل از آنکه بخواهد وضو بگیرد، مستحب است که دستانش را بشوید. پس یکبار شستن دو دستش در بول و دوبار شستن در غائط و سه بار شستن در جنابت، مستحب است. دلیل این هم صحیحه حلبی است که چنین می فرماید:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوُضُوءِ کَمْ یُفْرِغُ الرَّجُلُ عَلَی یَدِهِ الْیُمْنَی قَبْلَ أَنْ یُدْخِلَهَا فِی الْإِنَاءِ قَالَ وَاحِدَةٌ مِنْ حَدَثِ الْبَوْلِ وَ اثْنَتَانِ مِنْ حَدَثِ الْغَائِطِ وَ ثَلَاثٌ مِنَ الْجَنَابَةِ.[5]

مضمضه و استنشاق

"و الخامس: المضمضة و الاستنشاق." این به دلیل موثقه ابو بصیر است.

وَ عَنْهُ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْهُمَا فَقَالَ هُمَا مِنَ الْوُضُوءِ فَإِنْ نَسِیتَهُمَا فَلَا تُعِدْ.[6]

ابوبصیر نقل می کند که از امام صادق(ع) در مورد مضمضه و استنشاق سوال کردم. حضرت(ع) فرمود که استنشاق و مضمضه جزء وضویند. اما در آخر فرمود که اگر یادت رفت، لازم نیست که آنها را اعاده کنی. یعنی اینکه مستحبند و واجب نیستند. اگر واجب بودند، باید إعاده می شدند. در عهدنامه و امریه ای که امیرالمؤمنین(ع) برای محمد ابن ابی بکر نوشته‌، اشاره کرده است که در وضو، سه بار مضمضه و استنشاق کن. در اینجا حضرت(ع) حتی عبادات محمد بن ابی بکر را مطرح نموده است که چطور وضو بگیر و غسل کن و نماز بخوان.

تسمیه

"و اما السادس: التسمية." وقتی که می خواهی وضو بگیری، مستحب است که بسم الله الرحمن الرحیم بگویی. دلیلش موثقه زراره است.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا وَضَعْتَ یَدَکَ فِی الْمَاءِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ ... ".[7]

آب برداشتن با دست راست

" و اما السابع: الاغتراف بالیمنی."

یعنی وقتی می خواهی برای وضو آب را از کاسه برداری، با دست راستت بردار. آب برداشتن با دست راست برای صورت و دست چپ، درست است. اما وقتی می خواهیم دست راستمان را بشوییم، باید با دست راست، آب برداریم و در دست چپ بریزیم و بعد دست راستمان را بشوییم. در مصحح عمر بن اذینه آمده است:

"... فَتَلَقَّی رَسُولُ اللَّهِ ص الْمَاءَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ صَارَ الْوُضُوءُ بِالْیَمِین."[8] از اول تا آخر مستحب است که با دست راستمان آب را برداریم.

همچنین در مصحح بکیر و زراره آمده است:

" ... ثُمَّ غَمَسَ کَفَّهُ الْیُمْنَی فِی الْمَاءِ فَاغْتَرَفَ بِهَا مِنَ الْمَاءِ فافرغه علی یده الیسری فَغَسَلَ یَدَهُ الْیُمْنَی."[9] یعنی با دست راستش آب بردارد و در کف چپش بریزد تا دست راستش را بشوید. البته این کار هم مستحب است و واجب نیست. پس اگر با دست چپش آب بردارد، اشکالی ندارد. اغتراف یعنی اینکه کف دستش را پر کند و چه از لوله و چه از کاسه باشد، فرقی ندارد.

دوبار شستن

"و اما الثامن: تثنیة الغسلات." یکی از چیزهایی که مستحب می دانیم این است که صورت، دست راست و دست چپش را دوبار بشوید. تثنیة الغسلات مستحب است؛ اما این استحباب ربطی به مسح ندارد و نسبت به مسح صدق نمی کند.

اما سه بار شستن بدعت و مبطل است. اهل سنت به "تثلیث الغسلات" قائلند؛ لکن این نزد ما بدعت است و صحیح، تثنیه غسلات است. البته نیت در تحقق هر بار، بی دخالت نیست.

روایات تثنیة الغسلات، روایات معتبری اند و معروف از مذهب ما هم استحباب تثنیة الغسلات است و این مسلم و اجماعی است. روایاتی که فرموده اند که صورت را یک مرتبه بشوید، بر مقدار واجب حمل می کنیم. اما تثنیه اش مستحب است.

در صحیحه های معاویة بن وهب و صفوان بن یحیی و موثقه یونس بن یعقوب، آمده است که: "الوضوء مثنیً مثنیً"؛[10] یعنی وضو دوبار دوبار است. اما روایتی که فرموده است: "واحدة واحدة"[11] یا روايتی که فرموده است: "مرة مرة"[12] ، تعارض می کنند. ولی روایات مثنی مثنی ارجحند؛ چون سندشان اصح است و مشهور به آنها فتوا داده اند. مشهور در مذهب ما، استحباب تثنیه غسلات است. لهذا یک مرتبه، بر اقل واجب، حمل می شود. اینجا گفته ایم: "لاعتضاد الطائفة الأولی بالشهرة العظیمة بل عن الانتصار (سيد مرتضی) و الغنية (ابن زهره) و السرائر الاجماع علیه." پس طائفه اول را بر اقل واجب حمل می کنیم.

بعضی هم تعبیر کرده‌اند که شستن بار دوم، جایز است. ولی ما می گوییم که قول به جواز، اشتباه است و شستن برای بار دوم مستحب است. منشأش این است که در تعارضی که هست، روايات تثنیه، ارجح هستند.

شروع کردن مرد با ظاهر ذراع و زن با باطن ذراع

"و اما التاسع: ان یبدأ الرجل بالظاهر الذراعین و المرأة ببطانها."

وقتی مرد می خواهد دستانش را بشوید، مستحب است که از سمت پشت دست و وقتی زن می خواهد بشوید، مستحب است که از باطن دست بشوید. قسمت باطن مطابق با کف دست است. به قسمت ذراع که به کف دست می رسد، باطن می گویند. به آن قسمتی که پشت است و به پشت دست می رسد، ظاهر می گویند. برای زن ها مستحب است که از باطن و برای مردها مستحب است که از ظاهر ذراع، وضو را شروع کنند. دلیلش خبر محمد بن اسماعیل بن بزیع از امام رضا(ع) است که می فرماید:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَخِیهِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: فَرَضَ اللَّهُ عَلَی النِّسَاءِ فِی الْوُضُوءِ لِلصَّلَاةِ أَنْ یَبْدَأْنَ بِبَاطِنِ أَذْرِعَتِهِنَّ وَ فِی الرِّجَالِ بِظَاهِرِ الذِّرَاعِ.[13]

دلالت این روایت، واضح است. منظور از "فرض" استحباب مؤکد است. دلیل این حمل ما، اجماع علما بر استحباب و عدم وجوب است.

قرائت دعاهای مأثوره

"و اما العاشر: قراءة الادعیة المأثورة". ادعیه مأثوره این است که دستش را در آب قرار دهد و بگوید: "بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ".[14] وقتی آب به صورتش می زند، بگوید: "اَللّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهى يَوْمَ تَسْوَدُّ فيهِ الْوُجُوهُ وَلا تُسَوِّدْ وَجْهى يَوْمَ تَبْيَضُّ فيهِ الْوُجُوهُ".[15] وقتی دست راستش را می شوید، بگوید: "اَللّهُمَّ اَعْطِنى كِتابى بِيَمينى وَ الْخُلْدَ فِى الْجِنانِ بِيَسارى (خلد، نام انگشتری است. می فرماید که خدایا در روز قیامت این انگشتر خلد را در دست چپ من بگذار) وَحاسِبْنى حِسابا يَسيرا."[16]

وقتی دست چپش را می شوید، بگوید: "اَللّهُمَّ لا تُعْطِنى كِتابى بِشِمالى وَلا مِنْ وَرآءِ ظَهْرى وَلا تَجْعَلْها مَغْلُولَةً اِلى عُنُقى وَاَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّيرانِ."[17]

سرش را که مسح می کند، بگوید: "اَللّهُمَّ غَشِّنى برَحْمَتِكَ وَبَرَكاتِكَ".[18] هنگام مسح پا بگوید: "اَللّهُمَّ ثَبِّتْنى عَلَى الصِّراطِ يَوْمَ تَزِلُّ فيهِ الاقْدامُ وَاجْعَلْ سَعْيى فيما يُرْضيكَ عنّى يا ذَاالْجَلالِ وَالاكْرامِ."[19]

وقتی تمام کرد، بگوید: "اللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ تَمَامَ الْوُضُوءِ، وَتَمَامَ الصَّلاةِ، وَتَمامَ رِضْوَانِكَ وَالْجَنَّةَ."[20]

همچنین مستحب است که انسان در وقت وضو سوره انا انزلناه را بخواند و بعد از وضو خواندن آیة الکرسی مستحب است. روایتش از فقه رضوی است که می فرماید:

"وأيما مؤمن قرأ في وضوئه (إنا أنزلناه في ليلة القدر) خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه."[21]

در کتاب بَلَدالامین داریم که فرموده است: بعد از وضو انا انزلناه بخواند.[22]

خواندن آیه الکرسی:

"الثاني عشر: قراءة آیة الکرسي." ورد عن الباقر عليه السلام: "من قرأ علی اِثْرِ وضوئه آیة الکرسی مرة، أعطاه الله ثوابا کثیرا." هر کسی بعد از وضویش آیة الکرسی بخواند، خداوند ثواب بسیار زیادی به او کرامت می کند.