درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: کتاب الطهارة/وضو/احکام وضو

بحث ما در وضو بود. یکی دو مساله هستند که مقداری مشکلند و برای بعد می گذاریم. اما آنکه آسان است این است:

مساله: وظیفه متیقن به حدث و شاک در طهارت از حدث

مسألة. من تیقن الحدث و شک فی الطهارة، تطهر.

عبارت در شرایع نیز همین است: "تیقن الحدث و شک فی الطهارة".[1] شخصی یقین به حدث دارد و شک دارد که بعد از آن، وضو گرفته است. این شخص باید برای نمازش وضو بگیرد؛ چون که استصحاب حدث دارد. حدثش یقینی است؛ ولی طهارتش مشکوک است؛ لذا باید استصحاب کند. حالا اگر از استصحاب، صرف نظر کنیم، چون که در حینی که می خواهد نماز بخواند، در طهارت شک دارد، نفس شک که آیا من وضو دارم یا ندارم، سبب می شود که نتوانم به نماز بایستم. اینجا از موارد فرق بین شرطیت و مانعیت است؛ چون که شرایط باید احراز شوند. یعنی حین شروع در عمل، باید یقین داشته باشد که شرایط را دارد و این به خاطر قاعده اشتغال است؛ چون که نمازی به گردنش آمده که مشروط به وضوست. حالا باید یقین کند که نماز با وضو خوانده است و تکلیف، با شک بانجام نمی رسد. مثلا ما باید نماز را به سمت قبله بخوانیم و حالا اگر احتمال می دهیم که این طرف، قبله است و یقین نداریم، نمی توانیم همین طوری نماز بخوانیم؛ چون که باید شرط را احراز کنیم. شرط، استقبال قبله است که باید احراز شود. اگر احراز نکردیم، قاعده اشتغال می آید. "الاشتعال الیقینی يستدعي البرائة الیقینیة". پس منظور این است که اگر استصحاب هم نمی بود، بازهم نمی توانست نماز بخواند و احراز، لازم است.

"و من تیقن الطهارة و شک فی الحدث ..."؛ حالا اگر به طهارت یقین دارد و نمی داند که بعد از آن محدث شد یا نه. استصحاب طهارت می کند و نماز می خواند. تصادفا یکی از سه صحیحه زراره که روایات استصحاب هستند، درباره قضیه وضوست. ولی موردش این است که شک دارد که خواب رفت یا نه. "خفقه" یعنی چرت. نمی داند که این خفقه به حد "نوم" رسید یا نه. حضرت(ع) می فرماید که وضو صحيح است. سائل سوال می کند که "فان حُرّک الی جنبه شیء و لم یعلم به؟ قال لا حتی یستیقن انه قد نام حتی یجیء من ذلک امر بیِّن و الا فانه علی یقین من وضوئه و لا تَنقُض الیقین ابدا بالشک و انما تنقضه بیقین آخر."[2] یعنی باید علامت آشکاری باشد و یقین کند که خواب رفته است.

موارد استحباب وضو

بحث دیگر این است که در مواردی مستحب است که آدم وضو بگیرد و با وضو باشد. از جمله آن موارد: قرائت قرآن، دخول در مساجد و مشاهد مشرفه و مناسک حج است. وضو در خصوص طواف و نماز طواف، واجب است. اما در بقیه اعمال حج، مستحب است؛ مثلا در سعی صفا و مروه، رمی جمرات، موقع ذبح گوسفند و تراشیدن سر، با وضو بودن مستحب است. یکی دیگر از جاهایی که وضو مستحب است در رابطه با نماز ميت است. البته نماز ميت بدون وضو، صحيح است. همچنین برای زیارت قبور و زیارت ائمه(ع) ولو از بعید مستحب است که با وضو باشیم.

سوال وجواب:

س: اگر کسی نسیانا در نماز ميت تکبیری اضافه کند و دوباره اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات را بخواند، نماز میتش صحیح است؟

ج: نماز میت اشکالی ندارد؛ چون نسیانا این کار را کرده و در اینجا "رفع النسيان" وجود دارد.

"و یستحب الوضوء التجديدی". اگر انسان وضو دارد و حالا می خواهد نماز بخواند، اشکالی ندارد که دوباره وضو بگیرد. این را وضوی تجدیدی می گویند. "الوضوء علی الوضوء نور علی نور".[3] البته این طبق مرسله شیخ صدوق(ره) است.

سوال و جواب: در این موارد اختلافی نیست و استحبابشان اجماعی است.

حالا نکته جالب این است که وضوی تجدیدی مستحب است؛ اما غسل تجدیدی مستحب نیست و غسل تجدیدی نداریم. مثلا اگر کسی غسل جنابت را انجام داده و بگوید چه ضرری دارد که دوباره غسل کنم، این کار استحبابی ندارد؛ چون دلیلی ندارد.

مستندات موارد استحباب وضو

اما استحباب وضو برای قرائت قرآن، در روایت ابن فَهد حلی اعلی الله مقامه آمده است. ابن فهد حلی از عرفا و دارای کرامات بوده و صاحب کتاب عدة الداعی است. این کتاب، کتاب خیلی شریفی برای عمل خودمان و برای منبر است. ایشان روایت کرده است:

"انّ قراءة المتطهّر خمس و عشرون حسنة و غيره عشر حسنات"؛[4] یعنی قرائت قرآن بدون وضو ده حسنه و با وضو 25 حسنه دارد.

"بل ظاهر بعض الروايات کراهة ترکه." ظاهر بعض روایات این است که آدم بدون وضو، قرائت قرآن را انجام ندهد. اما مسّ قرآن بدون وضو، حرام است.

اما برای دخول مساجد، در صحيحه مرازم بن حکیم از امام صادق(ع) آمده است: "... وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ الْحَدِیثَ."[5] یعنی هر کسی با وضو به مسجد بیاید، خدا از همه گناهان پاکش می کند و جزء زائرین خدا نوشته می شود. روایتی یادم آمد که گاهی بر منبر می خواندیم و آن چنین بود: "ألا طوبى لعبد توضأ في بيته ثم زارني في بيتي، ألا إن على المزور كرامة الزائر، ألا بشر المشائين في الظلمات إلى المساجد بالنور الساطع يوم القيامة."[6] این حدیث، حدیث قدسی و فرمایش خداست.

اما در مورد زیارت مشاهد مشرفه در بعضی از روایات داریم که اینها بیوت الله اند. بیوت الله که شدند، آن روایات، شاملشان می شوند.

اما استحباب وضو در مناسک حج در خبر یحیی الازرق آمده است: "لَوْ أَتَمَّ مَنَاسِکَهُ بِوُضُوءٍ لَکَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ."[7] راوی راجع به رمی جمرات یا کارهای دیگر سوال کرده است. حضرت(ع) فرمود که مهم نیست؛ اما اگر با وضو انجام دهی، در نظر من محبوب تر است.

اما استحباب وضو در مورد نماز ميت، به دلیل روایت عبدالحمید است که می فرماید: "... تَکُونُ عَلَی طُهْرٍ أَحَبُّ إِلَیَّ."[8]

عبدالحميد از موسی بن جعفر (ع) سوال کرد که گاهی از اوقات تا بخواهم وضو بگیرم، به نماز ميت نمی رسم؛ حالا اگر بدون وضو بروم و نماز بخوانم چطور است؟ حضرت(ع) فرمود که اشکالی ندارد. اما اگر بتوانی وضو بگیری و با وضو نماز ميت را بخوانی، در نظر من بهتر است.

اما در مورد زیارت ائمه(ع) در جواهر آمده است: "فإن النصوص الواردة في الطهارة لزيارتهم بل الغسل أكثر من أن تحصى ، كما لايخفى على من لاحظ الكتب المؤلفة في ذلك والله اعلم."[9] صاحب جواهر(ره) این مطلب را به کتب زیارت و کتبی که به آنها کتب مزار می گویند، حواله داده است. مزار یعنی زیارت ائمه(ع) که معمولا بعد از کتاب حج، ذکر می شود. کتاب بحار یا کتاب های دیگر بعد از کتاب حج، مزار را می آورند.

اما استحباب وضوی تجدیدی به خاطر روایت مفضل بن عمر و مرسله صدوق (ره) است که ذکرش کردیم. روایت مفضل بن عمر می فرماید: "وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ جَدَّدَ وُضُوءَهُ لِغَیْرِ حَدَثٍ جَدَّدَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ مِنْ غَیْرِ اسْتِغْفَارٍ."[10]

کسی که بدون حدث، وضویش را تجدید کند، خداوند توبه اش را بدون استغفار، تجدید می کند. استغفر الله هم نگفته است؛ ولی خدا او را جزء توابین حساب می کند. ﴿ان الله يحبّ التوّابين و یحب المتطهّرین﴾[11] ؛ خدا دو دسته را خیلی دوست دارد؛ یکی از آنها توابین و دیگری متطهرین هستند. این طور یادمان می آید که روایت دارد که اگر کسی شب می خواهد بخوابد و وضو بگیرد "و یأوی الی فراشه" یعنی به سمت فراش خودش بیاید و در فراشش بخوابد، فراش او برای او تا صبح به منزله مسجد می شود.

همچنین روایت محمد بن مسلم چنین می فرماید:

"أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الْوُضُوءُ بَعْدَ الطَّهُورِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ فَتَطَهَّرُوا."[12]

کسی که وضو دارد و دوباره وضو بگیرد به خاطر آن ده حسنه، در نامه اعمالش نوشته می شود. بعد نوشته‌ایم[13] که موارد زیادی هست که برای آنها وضو مستحب است. مثل استحباب وضو برای غذا خوردن. صاحب عروه(ره) در عروة الوثقی آورده است که وضو برای غذا خوردن، مستحب است. همچنین وضو برای خوابیدن، دعا، طلب حاجت از خدا و زن حائض مستحب است. حائض، مستحب است که وضو بگیرد و بر سجاده اش بشیند و ذکر بگوید. البته این وضو، وضوی حقیقی نیست؛ چون وضویش باطل است. اما با این حال، وضو مستحب است.