درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: کتاب الطهارة/وضو/مسائل وضو

بررسی اماریت یا اصل عملی بودن قاعده فراغ

بحث ما به این مساله رسید که گفتیم اگر مرجع ما قاعده فراغ باشد، بین اینکه به اماره بودن یا اصل عملی بودنش قائل باشیم، تفصیل هست. اگر این قاعده، اصل عملی باشد، مطلقا و بدون قید و شرط، جاری می شود و اگر اماره باشد و علم به غفلت و نسيان داریم، جاری نمی شود‌؛ اما اگر شک داریم که چه بود، اینجا قاعده فراغ جاری است. بعد به استناد دو روایت، اماره بودن را ترجیح دادیم. یکی از آنها این بود که می فرمود: "هو حین يتوضأ اذکر منه حین یشک"[1] که دلیل بر اماریت بود. روایت دوم این بود که "حین ما کان یصلی قبل ان ينصرف کان اقرب الی الحق"[2] و این هم جنبه اماریت دارد. کسانی که به اصل عملی حمل کردند، گفته اند که اینها حکمتند و علت نیستند. ولی عرض شد که لو خلی و طبعه ظهور در علیت دارند. این بحث تمام شد.

بیان محقق حکیم (ره) در محل بحث

مرحوم آقای سید محسن حکیم اعلی الله مقامه در مستمسک قائل شده به اینکه اگر بعد از فراغ شک کرد، به شکش مطلقا اعتنا نکند. لکن اینکه اصل عملی یا اماره است، به این جهت کار ندارد. ایشان در این مساله به موثقه یا صحیحه حسین بن ابی العلاء استناد کرده اند.[3] این موثقه در این مورد بود که مردی سوال می کند که یا بن رسول الله وقتی می خواهم غسل کنم، انگشترم را چه کنم؟ حضرت(ع) فرمود: "تُحوِّله"؛ یعنی آن را در بیار و در جای دیگر بگذار. معنایش "تُحوِّله من مکانه الی مکان آخر" است. بعد می گوید که اگر بخواهم وضو بگیرم، با خاتمم چه کنم؟ امام (ع) فرمود: "تُدیرُهُ"؛ یعنی انگشتر را بچرخان. بنابراین باید انگشتر را در وضو بچرخاند؛ ولی در غسل، آن را در بیاورد و در جای دیگر بگذارد. حالا این راوی می گوید که من وضو گرفتم و قبل از وضو فراموش کردم که انگشتر را کنار بگذارم یا بچرخانم. حضرت(ع) فرمود که اگر فراموش کردی و این کار را انجام ندادی، تو را به اعاده وضو امر نمی کنم. یعنی وضویت ان شاء الله صحيح است.[4] فقیه جلیل مرحوم سید محسن حکیم به استناد این روایت فرموده که ما نباید تفصیل دهیم و اگر بعد از وضو یقین به نسیان داریم، باید بگوییم که وضو صحیح است. این به خاطر ظاهر روایت است. پس فرقی بین صورت های مختلف نیست. نسيان کردیم یا نکردیم، فرقی ندارد و اگر بعد از وضو شک کردیم، وضو صحیح است.

رد محقق خویی (ره) بر بیان محقق حکیم(ره)

مرحوم سیدنا الاستاد محقق خویی می فرماید که این روایت هیچ ربطی به این بحث ندارد؛ چون در صورتی مربوط است که چرخاندن انگشتر یا جابه‌جا کردنش به خاطر إيصال آب باشد که اگر یادش رفته این کار را بکند و حالا نمی داند که آب رسید یا نرسید، امام(ع) می فرماید که ان شاء الله اشکالی ندارد. اگر روایت را این طور معنا کردیم حق به جانب آقای حکیم(ره) می شود. آقای خویی(ره) می فرماید که معنای روایت این نیست و این روایت به اینکه ما شک داریم که آب رسید یا نه، ربطی ندارد. این روایت می فرماید که این کار فی نفسه مستحب و یکی از مستحبات نفسی است و هیچ ربطی به إيصال آب ندارد.[5] مستحب است که اگر انسان انگشتری در دست دارد، در موقع غسل، از مکانش جابه جایش کند و در موقع وضو آن را بچرخاند. این، از مستحبات نفسی است و به خاطر ایصال آب به بشره نیست. البته اصل عدم وصول، در اینجا جاری است؛ ولی اینجا روایت داریم و روایت، حاکم بر استحصاب عدم وصول است. اگر روایت دلالت داشت، بر اصل عملی، حاکم است. این واضح است که با وجود روایت، نوبت به استحصاب نمی رسد. حتی اگر یقین هم داریم که آب به زیر انگشتر می رسد، بازهم چرخاندن یا جا به جا کردنش مستحب است و این استحباب، ربطی به ایصال الماء الی البشرة ندارد؛ بلکه فی نفسه مستحب است. می فرماید که محقق(ره) در معتبر فرموده است که "من جملة المستحبات الذی قال به أصحابنا الامامية قالوا انه فی الغسل یستحب التحويل و فی الوضوء یستحب الادارة."[6] آقای خویی (ره) می فرماید که این کار مستحب است و اگر مستحب را انجام نداد و یادش رفت، وضو باطل نیست و صحیح است. بنابراین صحت وضو ربطی ندارد به اینکه شک کنیم که آب به بشره رسید یا نه. از بابت اینکه امام(ع) امر کرد به اینکه انگشترت را در غسل از مکانش جابه‌جا کن و در وضو، بچرخان، این مستحب بود؛ چه آب برسد و چه نرسد. هر مستحبی ترک شد، وضو باطل نیست؛ چون واجب نبوده است. بنابراین طبق تفسیر آقای خویی مطلب هیچ نقصی ندارد و ربطی هم به قاعده فراغ ندارد؛ چون خودش مستحب جدایی بوده است. جایی به بحث قاعده فراغ مربوط می شود که ما شک کنیم که وقتی انگشتر را نچرخاندیم یا جا به جایش نکردیم، آب به بشره رسید یا نه؟ در این صورت جای قاعده فراغ است و گفتیم که در اینجا قاعده فراغ جاری نیست؛ چون علم به نسيان بوده است. آقای خویی(ره) روایت را این طور تفسیر می کند و لذا می فرماید که ارتباطی با قاعده فراغ ندارد؛ چون ما شکی در وصول آب نداریم تا بگوییم با نسيان، قاعده فراغ جاری نیست.

آقای حکیم می فرمود که جا به جا کردن خاتم به خاطر این است که آب را به بشره برسانیم. حالا بعد از وضو شک می کنیم که آب رسید یا نرسید. بعد علم به نسیان هم که داریم، چطور امام(ع) فرمود که وضو با علم به نسيان، صحیح است؟ پس معلوم است که قاعده فراغ در همه جا جاری است. آقای خویی جواب می دهد که این از بحث ما خارج است و به این قرينه که اصحاب به استحباب فتوا داده اند و هیچ کس قائل به وجوب نشده‌ است، روایت را بر استحباب حمل می کند. از محقق(ره) در شرایع نقل کردیم که فرمود: اصحاب ما اتفاق دارند بر اینکه این کار مستحب است.

ما در این مساله، دچار تردید شدیم. برای اینکه اولا تکیه آقای خویی(ره) به قول محقق(ره) در معتبر است و ایشان در شرایع این قول را به تمام اصحابمان یعنی اجماع اصحاب، نسبت داده است و از زبان خودش نفرموده است. محقق(ره) فرموده که این عمل فی نفسه مستحب است و ربطی به ایصال آب ندارد. حتی اگر علم داریم که آب را به پوست رساندیم و وضویمان صحیح است، بازهم این کار مستحب است.