درس طبیعیات شفا - استاد حشمت پور

موضوع: بیان علت فاعلی دوم در تشکیل خشکی های زمین

فن الخامس: المعادن و الآثار العلویة

سوال: یعنی طبق حرف ایشان قبل از اینکه حتی آب ها جا به جا بشوند بخشی از زمین گود بوده و بیرون از زمین بوده؟

جواب: بله. بنابر حرف ایشان قبل از اینکه آب ها جا به جا بشوند، قبل از اینکه این عامل دوم بخواهد اثر کند قسمتی از زمین گود بوده. و قسمتی هم برجسته. حالا اگر همه ی زمین هم زیر آب بوده آن قسمت های برجسته اگر آبش منتقل می شد خیلی زود می آمد بیرون و خشک می شد. این عامل دوم در صورتی کامل می شود که گودال و ارتفاعاتی در زمین باشد، به همین جهت گفتم احتمال دارد که عامل دوم تتمه ی عامل اول باشد. چون در عامل اول گودال و تپه درزمین بجود می آمد. حالا عامل دوم می گویدکه بر فرض که تپه های زیر آب نتوانستند بیرون بیایند. با انتقال آب و جا به جا شدن آب راحت بیرون می آیند و خشک می شوند و خشکی های زمین را تشکیل می دهند. در عامل دوم گودال ها و تپه ها مفروغ عنه هستند نه اینکه انتقال آب گودال و تپه درست کند. مگر اینکه این طور بگوییم که انتقال آب قسمت هایی را می شورد. شما می بینید که آب هاگاهی از بالامی ریزند و گود را گودتر می کنند. آن هم ممکن است که انتقال آب سبب شود برای گود شدن قسمتی از زمین و مرتفع ماندن قسمت دیگری از زمین. باز هم این باعث بوجود آمدن خشکی می شود. ولی خب اول باید یک گودالی باشد که آب از بالا بریزد و گودترش کند.

سوال: چرا ایشان نیامده حرف امروزی ها را بزند و عامل قبلی که زلزله بود را علت ایجاد خشکی ها بداند؟ زلزله هاکه رخ می داده بخشی از خشکی ها را منتقل می کرده به بخشی دیگر از آب در نتیجه آن قسمتی که گود می شده آب می رفته آنجا و آن قسمت ها به مرور پر می شده و برجسته می شده و خشکی ها و ارتفاعات ایجاد می شدند؟

جواب: ایشان انتقال آب را توضیح می دهد و انتقال آب را به کواکب نسبت می دهد. شما هم با این بیانتان انتقال آب را می گویید منتها از طریق زلزله یا آتشفشان. پس اصل مطلب شما با مطلب ایشان موافق است. شما هم انتقال آب را قبول می کنید منتها ایشان این انتقال را انداخت گردن کواکب و تغییر اوجات و حضیضات.

سوال: فرق می کند اینکه کل زمین زیر آب باشد. در این فرض بحث کنیم. ولو اینکه داخلش گودال هایی و برجستگی هایی وجود داشته باشد، آن غورها هم در این حالت پر از آب است.در این صورت ما چجوری باید آب را ازاین طورف بایدببریم بریزیم آن طرفف با توجه به این که آب قرار است دوباره حالت خودش را بگیرید تغییری نخواهد کرد؟

جواب: فرض کنید قسمتی از کف دریا بالاست. اگر کواکب بتابند و آن قسمتی که گودی اش کم است را خشک کنند راحت تر خشک می شود. منتقل کنند آبش را به آن گودی هایی که خیلی گود هستند. اگر پر باشد. حتما پر نیست والا جا برای آب نمی ماند.

سوال: اگر مسطح فرض می کردند می توانستیم بگوییم اینجا پر نیست و آنجا پر نیست اما چون گفتند زمین در آب است و کروی هم فرض شده پس همه جا پر از آب است. مگر اینکه منظورشان این باشد که این اوج و حضیضات سبب باشند و بخشی از آب بخار بشوند و همیشه مقداری از بخار در هوا باشد و دیگه این مقدار ملحق به آب نشود. در نتیجه بعضی از قسمت هایی که برجسته است از آب سریع تر بیرون می آید و آنجاها خشک می شود.حالا کم کم به جای اینکه برود بالاتر می رود پایین تر.

جواب: البته اینکه بر اثر کواکب بخاراتی بوجود آمده اند و همیشه هم مقداری از این آب به صورت بخار در هوا معلق هستند درست است. ولی حالا شما این طوری می فرمایید که این مقدار بخار رفت بالا و دیگر هم پایین برنگشت یا اگر هم برگشت بخارات دیگر هم آمدند و جانشین شدند و بخار اولی تبدیل به ابر شد آمد پایین. ابن سنا برگشت به زمین را نگفته ولی احداث مائیة را گفته. آنکه فرمودید بخار در بالا باشد این خوب است. بخار در بالا معلق می شود. اول نبوده و بعد معلق می شود. مقداری از آب کم می شود و دیگر در جایی نمی ریزد. و همان مقدار کم شده باعث می شود که زمین بیررون بیاید. البته مقدار کم شده هم زیاد است. چون این زمین به این پهناوری و هوای به این بزرگی باعث می شود که بخارات پخش شده در هوا خیلی باشند و آب تبخیر شده خیلی باشد. قهرا می توانیم بگوییم آبی که تبخیر شد زیرش زمین ظاهر شد و خشک شد ولی این در صورتی است که همان طور که شما اشاره کردید بخارات در بالا بمانند و اگر بخواهند بریزند پایین بخارات بعدی بروند و جانشین بشوند. اما ایشان احداث را هم ذکر می کند. چون احداث را ذکر می کند معلوم می شود به صرف بخارات معلق در هوا اکتفا نکرده. شاید هم در ضمن حرفش این هم باشدکه شما دارید استخراج می کنید . اگر این باشد یک مقدار مشکل راحت تر حل می شود. اما حرف خود ایشان هم با توضیحاتی که بیان شد این بود که گفته شد از ظاهر کلامشان چیز دیگری برداشت نمی شود.

سوال: می توانیم بگوییم عامل اول علت حدوث پستی و بلندی ها و عامل دوم علت بقای آن ها را بیان می کند؟

جواب: علت بقا یعنی منظورتان این است که گودال باقی می ماند؟ شما اگر بقا را بگویید من بر شما اشکال می کنم. اشکال این است که باقی ماندن گودال یا تپه به خاطر تاثیر کواکب نیست. به خاطر سفتی زمین است. خود ایشان هم گفت چون زمین سفت است این گودال باقی می ماند. گودال و ارتفاعات به واسطه ی تبدلات حاصل می شوند و به خاطر سفتی زمین باقی می مانند. اما اگر بگوییم بیشتر می شوند می توان گفت اشکالی ندارد چون عامل دوم دارد همین کار را می کند. ایشان در این عامل دوم همین را می گوید که گودال ها و ارتفاعات بیشتر می شوند. ممکن هم هست همان طوری که گفتیم گودالی احداث می شود نه اینکه احداث می شود، خشک می شود و آبش خالی می شود. همه ی اینها از عبارات ابن سینا در می آید. ممکن هم هست همه ی اتفاقات هم بیفتد. در بعضی جاها این اتفاق و دربعضی جاها اتفاق دیگر. منتها گفته می شود ابن سینا دو عامل زلزله و آتشفشان را نگفته ولی آنچه گفته است را درست گفته. در تبدلات عنصری هم که ما در عامل اول خواندیم شاید امروزه تبدل عنصری را قبول نکند که آب تبدیل به خاک شود. امروز اصلا این چهار عنصر را عنصر نمی داند. استحاله و تبدل آنها را شاید اصلا قبول نکند. عامل اول را بگوییم مثلا امروزه یک مقدار ضعیف می دانندش ولی خب با مبانی قدیم سازگار است.

سوال: اسباب را این دو قرار ندهیم که تاثیر کواکب و تثیر اوجات و حضیضات باشد. تبدل عنصر را که در عامل اول هم گفتیم به این اضافه کنیم؟

جواب: اشکالی ندارد و با این کار بیشتر تایید می شود که عامل دوم تتمه عامل اول است.

سوال: اوجات را عطف بر کواکب می گیریم؟

جواب: بله. خصوصا کواکب تاثیر دارند و انتقال دارند و اوجات و حضیضات هم که در مکانشان جا به جا می شوند آنها هم تاثیر دارند.

فيشبه أن تكون هذه‌ أسبابا در احداث مائیة فی جهت من الارض. و همچنین تاثیر دارند در ابطال مائیة من جهت که آب را در جهتی باطل کنند یعنی تبدیلش کنند به بخار و ببرندش جای دیگر. وقتی رودخانه از اینجا آب را منتقل می کند این جا آب کم می شود و جای دیگر زیاد می شود. پس نقل آب به سمتی گاهی مستلزم این است که آب از سمتی کنده شود و به سمت دیگر برود. البته این در آبی است که ماده ندارد و الا آبی که ماده داشته باشد هر چه قدر هم منتقل شود به جای دیگر آن ماده باعث می شود که جانشین برای آن آب منتقله درست کند. اگر ماده نداشت و آب از اینجا رفت آن طرف، این جا خشک می شود و آن طرف تر. اذ نقل المائیة دارد توضیح می دهد که نقل هم باعث می شود که آب در یک جا حادث شود و در یک جا زائل شود. این در صورتی است که آب ماده ی جوشان نداشته باشد و الا اگر آب منتقل شد به جایی این ماده ی جوشان جانشینی برای آن آب می فرستد. اما اگر این ماده ی جوشان نبود آب وقتی منتقل می شود به سمتی در سمت منتقل عنه آب فانی می شود. در سمتی که منتقل عنه است آب فانی می شود. در سمت منتقل الیه آب حادث می شود. پس نقل هم مستلزم افنا و احداث است. مستلزم این است که آب در منتقل عنه فانی شود و در منتقل الیه حادث شود. من برعکس ایشان گفتم. من گفتم نقل باعث می شود. ایشان می گوید احداث مائیة از جهتی و افناء آن از جهتی واسطه می شود برای این نقل. ایشان افناء و احداث را سبب نقل می گیرد و من نقل را سبب این دو. شاید هر دو اتفاق بیفتد.

سوال: دهر همان است که در قرآن میگوید ما را می میراند؟

جواب: بله. همین لفظ مدیر طبیعت که برای آن انتخاب کردم خوب است. ملحدین می گوید دهر ما را می میراند و خدایی نیست که این کار را بکند وگرنه دهر مدیری است که خداوند در طبیعت گذاشته و دارد آن را اداره می کند. از نظر عرفا عقل کلی و نفس کلیه و طبیعت کلیه داریم. عقل کلی عقلی است که تمام عقول تنزل آن هستند و نفس کلی نفسی است که تمام نفوس تنزل آن هستند و طبیعت کلی هم طبیعتی است که طبیعت های شخصی را دارد احداث و اداره می کند. ابن سینا عقل کلی نمی گوید بلکه می گوید عقل کل. عقل کل هم عبارت است از عقل فلک نهم یا مجموعه ی عقول افلاک. نفس کل هم نفس فلک نهم است یا مجموعه ی نفوس افلاک. این ها اصطلاحات فلسفی است. عقل کلی و نفس کلی اصطلاحات عرفانی است. عقل کلی همان عقل اول است که منشاء عقول بعدی است. بهش می گویند عقل کلی، روح اعظم که می گویند از جبرئیل بالاتر است. از حضرت علی ع نقل می شود که روح اعظم یک ملکی است که هفتادهزار صورت دارد. در هر صورتی هفتادهزار زبان است و با هر زبانی به هفتادهزار لغت حرف می زند و با هر لغتی که حرف می زند ملکی ایجاد می شود. این همان عقل کلی است که منشاء عقول بعدی است. عرفا هم از همین روایات عقل کلی و امثال این را بدست آورده اند. صدرا در رسالات حدوث همین روایت را نقل می کند. آنجایی که روح اعظم را توضیح می دهد و می گوید روح اعظم منشاء عقول کثیره است و این عقول کثیره جنود رب هستند. و ان کان کل واحد منهما،هما یعنی هر کدام از این گودی و ارتفاع، یا منها یعنی هر یک از این اسباب عظام، بزرگ است و کبیر است بر دهر، یعنی دهر به آن توجه دارد. امر کوچکی نیست که بی اعتنا از کنارش رد بشود. بهش توجه دارد و طبقش مدیریت می کند. طبق این اسباب یا طبق آن گودال و ارتفاع مدیریت می کند آب را و نمی گذارد که آن گودال ها همین جور هرز بمانند. این اسباب بی نتیجه و بی تاثیر باشند. به طوری بر دهر این مطلب بزرگ و عظیم است و مورد توجه دهر است که به طوری که هر یک از این دو یا هر یک از این اسباب، یوثر به کل واحد بر می گردد، هر یک از این اسباب یا هر یک از این گودال تاثیر می کند در هیئت شکل آب. چگونه؟ به این صورت لسیلان بعضی از نسخه ها دارد بسیلان یعنی تاثیرش به این صورت است که آب سیلان پیدا کند به گودی ها و آن هارا پر کند و کشفه یعنی برطرف کند،کنار رود، کنار رود واضح تر است، کنار رود به خاطر وجود برآمدگی ها. آب به خاطر وجود برآمدگی ها کنار رود و به خاطر وجود گودال تو گودال سیلان پیدا کند. به این ترتیب آب شکل پیدا می کند و این شکل را هم دهر به آن می دهد و علت این هم که دهر بهش می دهد این است که گودال ها بوده. ارتفاعات بوده. یا آن اسبابی که گفتیم دخالت کرده اند. ان کان کل واحد را نتیجه ی حرف های قبل گرفتم و با در نظر گرفتن اختلافات تمام نسخ مطلب را توضیح دادم. عامل دوم تمام شد.