درس طبیعیات شفا - استاد حشمت پور

موضوع: توجیه اینکه چرا گاهی در زمستان و تابستان زلزله می آید

فن الخامس: المعادن و الآثار العلویة

ابن سینا یک سبب دیگری برای زلزله ذکر می کند. قبلا ایشان اسباب زلزله را گفت. جا داشت که این سبب را هم همان جا بگوید. چرا اینجا بیان کرده است؟ مطالبی که ما قبلا بیان کردیم زمینه ساز هستند برای فهم بهتر سببی که امروز قرار است ذکر شود. به این جهت است که بیان این سبب را ابن سینا تاخیر انداخته تا بهتر بتواندآن را تبیین کند. از اسباب زلزله کسوف است. کسوف در زمان ما به معنای خورشید گرفتگی است و خسوف به معنای ماه گرفتگی. در تعبیرات ابن سینا فرق گذاشته نمی شود. در آن زمان مثل اینکه این اصطلاح ها به این معنا نبوده. گاهی کسوف می گوید و ماه گرفتگی اراده می کند و گاهی کسوف می گوید و خورشید گرفتگی اراده می کند. هر دو قابل اراده است منتها تعلیلی که ابن سینا بیان می کند با خورشید گرفتگی سازگارتر است. ایشان می گوید در حین کسوف شعاعی که باعث گرمای روی زمین می شود این شعاع دفعتا قطع می شود. شعاع خورشید در روز باعث گرمای زمین است و شعاع ماه در شب. چون ماه هم اثر گرما بر روی زمین دارد. نور خورشید را به زمین منعکس می کند اگرچه نور مستقیم نیست و انعکاسی است اما نور انعکاسی هم تاثیر دارد در گرما. پس وقتی خورشید می تابد یا ماه می تابد گرمای خاصی روی زمین هست. وقتی شعاع این دو دفعتا قطع می شود آن گرمایی که بر اثر این شعاع تولید می شود آن گرما دفعتا از بین می رود و سرما به جای آن می آید. سرمایی به اندازه ی قطع شدن آن شعاع. وقتی سرما آمد کار آن همان طورکه بیان شدن حبس کردن بخارات در جوف زمین است چون سرما روی زمین را می پوشاند و می بندد و منافذ را سد می کند. وقتی منافذ بسته شد بخار در درون زمین حبس می شود و گفتیم وقتی زیاد باشد و حبس هم بشود تولید زلزله می کند. پس عامل زلزله قطع دفعی اشعه شد و به تبع قطع دفعی حرارت و به تبعِ تبع، حدوث دفعی برودت. و این حدوث دفعی برودت باعت بسته شدن منافذ زمین و باعث حبس بخار در جوف زمین می شود. این بخار اگر کثیر باشد منشاء زلزله است. از ابن سینا می پرسیم چرا قید دفعتا می آوری؟ درست است در خسوف و کسوف شعاع دفعتا قطع می شود اما این دفعتا قطع شدن چه تاثیری در زلزله دارد. ایشان می گوید به طب که مراجعه کنیم متوجه می شویم که امری که دفعتا اتفاق می افتد تاثیرش بیشتر از زمانی است که تدریجا اتفاق می افتد. در طب اگر بخواهیم بدنی را علاج کنیم اگر بتوانیم دفعتا علاج کنیم قوی تر از زمانی است که تدریجا علاج کنیم. بنابراین قطع شعاعی که در کسوفات واقع می شود چون دفعی است تاثیرش زیاد است یعنی باعث می شود که سرما دفعتا حادث شود و منافذ زمین دفعتا بسته شود و بخارات دفعتا حبس بشوند. اینگونه تاثیرش بیشتر است. تاثیر دفعی هم بیشتر نباشد بالاخره این اتفاق می افتد. لفقدان الحرارة الكائنة عن الشعاع دفعة. عن الشعاع متعلق به کائنه است و دفعتا قید فقدان است. حرارتی که از شعاع تولید می شود دفعتا قطع می شود چون شعاع قطع می شود حرارت متولد شده از شعاع هم قطع می شود. با قطع حرارت برودت می آید. همه ی اینها هم دفعتا رخ می دهد. کلمه ی "الکانة عن الشعاع" را توجه کنید. این آقایون معتقدند که خورشید گرم نیست. اصلا گرما مخصوص عناصر است نه افلاک. نه در فلک خورشید گرما داریم و نه در قرص خورشید. پس این گرما چگونه تولید می شود؟ می گویند از برخورد شعاع به زمین و فعل و انفعالات این دو گرما تولید می شود. پیداست وقتی شعاع قطع شود گرما هم قطع می شود به خاطر اینکه مولد این گرما این شعاع یا انعکاس شعاع بود. ابر هم چه غلیط چه رقیق وقتی جلوی خورشید می آید شعاع را قطع می کند مثل کسوف پس باید همین اتفاقی که در حین کسوف می افتد در حین ابری بودن هواهم بیفتد. پیداست که شعاع در هنگام ابری بودن هوا قطع نمی شود. وقتی که خورشید گرفتگی است زمین را تاریک میبینیم به خصوص اگر کامل گرفته باشد. زمین مثل شب تاریک می شود. یعنی اینطور شعاع قطع می شود. اما ابر شعاع را قطع می کند به صورتی که شعاع از لابه لای ابر می آید منتها به آن واضحی که قبلا بوده نیست. لذا هیچ وقت با حبس شدن هوا شب تولید نمی شود اما با گرفتن خورشید شب تولید می شود. این نشان می دهد ماه بالاخره یک جسم بسته است. به قول آقایون حتما منافذ هم ندارد که بگوییم از لای منافذش شعاع عبور می کند. این جسم بسته وقتی مقابل خورشید قرار می گیرد کاملا جلوی نور را می گیرد. بر خلاف ابر که تراکم بخارهاست و از لابه لای بخارها شعارها می آید. منتها همان شعاعی که در وقت صاف بودن هوا میبینیم نیست اما اصل شعاع است. گاهی از اوقات هم باد سیاه می وزد که این شاید کم اتفاق بیفتد اما اتفاق می افتد که یکدفعه می بینیم که تمام شهر شب شد. این قطع شعاع حتما است. چون میبینیم که همه جا شب شد. اینجا احتمال زلزله هست. یعنی درست همان علتی که ابن سینا ذکر کرده در این موضع هست و احتمال زلزله هم هست. یک روز بعد از ظهر ما در خانه ی خودمان زمان کودکی مشغول بازی بودیم، یکدفعه دیدم که مادرم با شتاب آمد دست ما را گرفت و کشید و اشاره کرد به طرف مغرب و هیچی هم نمی گفت. به طرف مغرب نگاه کردیم و دیدیم یک سیاهی در حال آمدن است و خیلی هم غلیظ بود. رفتیم داخل اتاق و دیگه نتوانستیم جایی را ببینیم و تمام برق ها قطع شد.باد شدیدی می آمد به گونه ای که باعث ریخته شدن سقف ها می شد. و بعد گفتند که خداروشکر که زلزله نیامد. این زلزله خیز هم بود. تقریبا حدود نیم ساعت طول کشید و بعد از آن تدریج هوا صاف شد. این اتفاق باعث قطع شدن شعاع می شود و احتمال آمدن زلزله است. اگر نیاید حتما به این دلیل است که اسباب دیگر فراهم نبوده اند. وگرنه به طور طبیعی طبق آنچه ابن سینا می گوید باید زلزله اتفاق بیفتد. و يعقب البرد الحاقن للرياح فى تجاويف‌ الأرض بالتخصيف بغتة. این عبارت خیلی مطلب دارد. "بغتة" قید یعقب است. "بالتخصیف" متعلق به الحاقن است و فی تجاویف هم همین طور. تجاویف یعنی فضاهای باطن یک عضو و در اینجا یعنی فضاهای باطنی زمین. یعنی همان روزنه ها. تخصیف یعنی بسته شدن. درواقع به معنای پوشاندن است اما لازمه اش بسته شدن است. به دنبال قطع شعاع دفعتا بردی می آید که باد را حبس می کند. در جوف زمین حبس می کند با بستند منافذ. وقتی دفعتااین اتفاق افتاد ریاح در جوف ارض حبس می شود و فشار می آورد و زلزله تولید می کند. پس زلزله را توضیح دادیم که با کسوف و خسوف هم گاهی زلزله تولید می شود.