درس طبیعیات شفا - استاد حشمت پور

موضوع: رد دلیل قول دوم درباره مکان

قول دوم درباره مکان در صفحه 115 سطر 15 بیان شد.

قول دوم: مکان عبارت از بُعد خالی است که جسم آن بُعد را اشغال میکند.

دلیل: ما می بینیم پرنده ای که روی هوا ایستاده و سطح هوا از روی بدن او رد می شود ولی پرنده در جای خود قرار گرفته یا سنگی که در کف رودخانه قرار گرفته و آب از روی این سنگ عبور می کند یا ماهی که در آب قرار دارد و آب از طرف ماهی عبور می کند (این قول دوم، فقط قول مصنف و کسانی که قائل به سطح بودن مکان هستند را رد می کند. لذا طرف مقابل این قول دوم، قول مصنف است) شما (یعنی کسانی که قائل به سطح بودن مکان هستند) معتقدید که مکان عبارت از سطح است و در این مثالها که زدیم باید بگویید سطح، تغییر می کند. یعنی سطح هوا وآبی که مماس با بدن پرنده و ماهی است تغییر می کند اما نه می توان به این پرنده ساکن اطلاق کرد و نه می توان متحرک اطلاق کرد. و شی در مکان یا ساکن است یا متحرک است لذا باید قائل شویم که مکان، عبارت از بُعد است تا بتوانیم بگوییم ماهی و پرنده ساکن هستند چون همان بُعدی (حجمی) که ماهی و پرنده آن را اشغال کرده همان مقدار را پر کرده و بُعد عوض نشده پس این پرنده و ماهی ساکن است ولی طبق نظر شما که مکان را سطح می گیرید این پرنده و ماهی ساکن نیستند چون ساکن، موجودی است که در یک مکان، در زمانی باقی بماند و این ماهی و پرنده در یک زمان، در مکان و سطح باقی نیست پس نمی توان مکان را سطح گرفت و این ماهی را ساکن فرض کرد.

کلمه اول: این پرنده و ماهی در فرضی که گفتید مکان دارند و مکانش همان است که ما می گوییم یعنی مکان سطح حاوی است.

کلمه دوم: این پرنده و ماهی نه ساکن و نه متحرکند.

کلمه سوم: اشکال ندارد که جسمی نه ساکن و نه متحرک باشد.

تفصیل جواب: مصنف در ابتدا می فرماید پرنده مکان دارد و به سبب مکانش تبدل پیدا می کند نه اینکه مکانش تبدل پیدا کند. یعنی مکان، تبدل پیدا می کند پرنده هم به سبب مکان تبدل پیدا می کند. فرض کنید ماهی در آب است و آب جریان دارد. تمام سطحی که حاوی ماهی بود عوض شده و سطح بعدی آمد. مکان عوض می شود. عوض شدن و تبدل مکان را قبول داریم که همان سطح است. اما خود ماهی تبدل ندارد چون در جای خودش ایستاد، ولی به سبب تبدل مکان، او هم متبدل می شود. یعنی با توجه به تبدل مکان می توان گفت ماهی متبدل شد یعنی وصفِ تبدل و حرکت برای مکان، وصفِ به حال متعلق موصوف است نه وصف به حال موصوف باشد. تعبیر مصنف این است که ماهی حرکت می کند به سبب حرکت مکان نه با مکان حرکت کند حرکت را به پرنده نسبت می دهیم پس خود پرنده را متبدل نمی دانیم. خود پرنده را مع مکانه متبدل نمی دانیم بلکه پرنده را بمکانه (به سبب مکانش) متبدل می دانیم.

اما چرا ماهی و پرنده ساکن نیستند.

معنای اول: ساکن موجو دی است که زماناً (نه آناً) فی مکانٍ واحد باقی باشد.

در مورد پرنده و ماهی این معنی صدق می کند چو ن زماناً فی مکان واحد، ثابت نیست زیرا مکان عبارت از سطح است و سطح عوض می شود. اما اصحاب بُعد می گویند بُعد عوض نمی شود لذا ماهی در مکان واحد، زمانا هست پس ساکن است. اما ما که قائل هستیم مکان، سطح است قبول می کنیم که مکان عوض شود پس نمی توان گفت این ماهی (فی مکان واحد زماناً) است پس سکون درباره ماهی صادق نیست.

معنای دوم: بقاءِ نسبت شی به اطراف خود، اگر اجسام اطراف شی ثابت باشند و نسبت او به موجودهای اطراف ثابت باشد این شیء ساکن است مثلا توجه کنید سمت راست ما دیوار است و سمت چپ ما پنجره است و دو دیوار در جلو و عقب است. انسانهایی هم در کلاس نشسته اند نسبت من با این افراد، فرق نمی کند پس من ساکن هستم اما اگر حرکت کردم و مقداری چرخیدم نسبت من با همه فرق می کند.

طبق این معنی، پرنده و ماهی نسبت به هوا ساکن نیستند ولی نسبت به اشیاء دیگر ساکن هستند.

معنای سوم: ساکن، موجودی است که خودش، مکانش را تبدیل نکند حال مکانش تبدیل شود یا نشود. این ماهی که در آب ایستاده مکانش تبدیل می شود ولی خود ماهی مکانش را تبدیل نمی کند. یعنی حرکت نمی کند. ماهی بنابراین تفسیر هم ساکن است چون خودش مکانش را تبدیل نمی کند. حال اگر نسبت مکان با اشیا متحرک عوض می شود این اشکال ندارد.

مصنف می فرماید جسم را به حال خودش ترک و رها کن، خودش مکانش را حفظ می کند و مکانش را تبدیل نمی کند.

(و اما الحجه التی لا صحاب البعد المبنیه علی وجود البسیط مستبدلا و المتمکن غیر مستبدل مکانه)

حجت این گروه در صفحه 115 سطر 15 آمده است. این حجت مبنی بود بر وجود سطح (مراد از سطح، بسیط است) در حالی که آن سطح تبدل پیدا می کند.

(و المتمکن) در حالی که متمکن مکانش تبدیل نمی شود یعنی در همان جا که هست ایستاده و حرکت نمی کند مثل ماهی که در آب است که بسیط (سطح) مستبدل می شود ولی ماهی (آب) مستبدل نیست.

(مکانه) فاعل برای (مستبدل) است.

(ولیکن هناک شی یبقی ثابت الا البُعد)

در این فرض، چیزی ثابت نیست مگر بُعد، چون مکان این پرنده و ماهی باید ساکن باشد تا صدق کند که این پرنده و ماهی ساکن اند. پس قبول داریم ثابت اند. در مکان خودشان ثابت است اما هر چه مکان ثابت است در بُعد ثابت است نه در سطح خود، چون سطح آن حرکت می کند پس باید مکان را طوری تفسیر کنیم که عوض نشود و آنچه که عوض نشد بُعد است پس مکان بُعد است.

(فنقول انا لا نسلم ان المتمکن غیر مستبدل مکانُه)

(مکانه) فعل برای (مستبدل) است و در (مستبدل) ضمیر نیست تا به متمکن برگردد.

(بل هو مستبدل)

نه اینکه مکانش را تبدیل کند و نه خودش تبدیل شود بلکه به سبب تبدیل مکان، او هم تبدیل می شود که اسناد تبدیل به مکان، اسناد ما هو له است و وصف به حال موصوف است و هم اسناد تبدیل به ماهی اسناد غیر ما هو له است و وصف به حال متعلق موصوف است.

(الا انه لیس بمتحرک و لا ساکن)

با این که مکان پرنده و ماهی عوض می شود و خود پرنده و ماهی به سبب مکان عوض می شود بالمجاز و العنایه، در عین حال خودش نه ساکن است و نه متحرک است.

(اما انه لیس ساکن فلانه لیس عندنا فی مکان واحد زمان)

نسخه صحیح زماناً است که در اصل (فی زمان) است.

مراد از (عندنا) مصنف است چون مصنف معتقد است که مکان، سطح است.

(اللهم الا ان یعنی بالساکن لا مذا بل الذی لا تتبدل نسبه من امور ثابته فیکون ساکنا بهذا المعنی)

نسخه صحیح (لا هذا) است. و مراد از (هذا) یعنی نه این معنایی که گفتیم بلکه ساکن موجودی است که نسبتش به امور اطرافش متبدل نمی شود. این عبارت معنای دوم از معانی سکون است.

(و الذی لوخلی و حاله و ترک علیه مکانه حفظ ذلک المکان و لم یستبدل به من نفسه کان حافظا لمکان واحد)

موجودی که خودش را به حال خودش بگذارد و مکانش را برای آن قرار بدهیم، این موجود، خودش آن مکان را حفظ می کند و مکان را از جانب خودش عوض نمی کند ساکن می باشد.

(و نحن لا نرید الآن بالساکن لا الاول و لا هذا)

(الان) یعنی در این مبحث

(لا الاول) یعنی اولین معنی از دو معنای اخیر که با عبارت (ان یعنی بالساکن) اشاره کرد.

(لا هذا) یعنی دومین معنی از دو معنای اخیر که با عبارت (و الذی لوخلی وحاله) اشاره کرد.

(فان اردنا احد المعنیین کان ساکنا)

اگر یکی از این دو معنای اخیر را اراده کردی این پرنده و ماهی ساکن خواهد بود.