صفحه 103 سطر 5 قوله (و اما مقوله متی)

 موضوع: آیا در «متی» حرکت واقع می شود؟

 الان بحث در حرکت در «متی» است که مصنف آن را انکار می کند و حرکتی را در «متی» می پذیرد که نظیرش را در «اضافه» می پذیرد و آن، حرکت بالعرض است و بواسطه حرکت در مقوله دیگر است که بالعرض و بالواسطه این حرکت به متی هم نسبت داده می شود.

 در ابتدا مصنف می فرماید «متی» دفعهً واقع می شود. چون «متی» زمان نیست که تدریجا واقع شود بلکه نسبت به زمان است و نسبت به زمان خاص است و نسبت به زمان خاص، دفعه حاصل می شود. مثلا از سالی می خواهیم منتقل به سال دیگر بشویم دفعه انتقال حاصل می شود هکذا از روزی به روزی. از ماهی به ماهی، از دقیقه ای به دقیقه دیگر. یعنی نسبتِ دوم، دفعه حاصل می شود و نسبت اول هم دفعه حاصل بود. خود زمان تدریجی است ولی نسبت به زمان، تدریجی نیست.

 سپس می فرماید که می توانیم در «متی» همان حرکتی را که قائل شویم که در «اضافه» قائل شدیم یعنی موجودات را به دو قسم تقسیم کنیم.

 1ـ موجوداتی که در امری از امورشان حرکت می کنند و تغییر پیدا می کند مثل موجودات مادی.

 2ـ موجوداتی که تغییر در آنها نیست مثل موجودات مجرد.

 در موجوداتی که تغییر است می گوییم تغییر در زمان اتفاق می افتد یعنی زمان، لازم این تغییر است و از این تغییر، جدا نمی شود. و در آن صورت، شی در آن امری که تغییر می کند حرکت دارد اما در لازمِ تغییر و همراه تغییر که زمان است حرکت ندارد مگر بالعرض، پس در زمان، حرکتِ بالعرض واقع می شود به توسط تغییری که در این شی حاصل شده مثلا تغییر در کمّ است که در یک زمان می خواهد واقع شود. «کمّ» دارد تغییر می کند ما می گوییم «متی» هم دارد تغییر می کند هکذا «کیف» هم در یک زمانی می خواهد تغییر پیدا کند ما می گوییم تغییر در کیف حاصل شد و بالعرض، تغییر در «متی» حاصل شد. پس در موجوداتی که تغییر پیدا می کنند حال در کم و کیف (و حتی بنابر قول جوهری) در جوهرشان، در اینها چون تغییر، در زمان واقع می شود می توانیم بگوییم همان طور که در فلان شی (یعنی کیف یا کم) حرکت واقع شد در زمان و «متی» آن هم حرکت واقع شد. در حالی که این حرکت، در حقیقت برای «متی» نیست برای چیزی است که «متی» بر آن عارض می شود. در موجوداتِ غیرِ متغیر که نه خودشان و نه تغییرشان در زمان واقع می شود روشن است که حرکت در «متی» نداریم و حرکتهای دیگر هم نداریم تا به تبع و به عرض حرکتهای دیگر، حرکت در «متی» واقع شود.

 توضیح عبارت

 (و اما مقوله متی فیشبه ان یکون الانتقال من متی الی متی آخر امرا واقعا دفعه کالانتقال من سنه الی سنه او من شهر الی شهر)

 ابتدا با «یشبه» حرکت در «متی» را نفی می کند اما با «یشبه» که در خط بعدی می گوید حرکت بالعرض را قبول می کند.

 ترجمه: این انتقال، امری است واقعا دفعه. و وقتی دفعه واقع شد دیگر حرکت نیست.

 در وقتی که حرکت در «إین» باشد آیا انتقال از «إین» به «إین» دفعه واقع می شود یا به تدریج حاصل می شود می توان گفت وضع «متی» با «إین» خیلی نزدیک است. ما به ظاهر حرکت در «إین» را حرکت در مکان می گیریم و می گوییم حرکت تدریجی است و صحیح هم هست که امر تدریجی دارد اتفاق می افتد یعنی ما داریم تغییر مکان می دهیم به تدریج. اما گاهی نسبت را مطرح می کنیم یعنی نسبت ما به مکان تغییر می کند. و آن وقت می گوییم که ما تبدل «إین» پیدا می کنیم اما آیا تبدل «إین» دفعی است یا تدریجی است؟ تغییر مکان تدریجی است اما تبدل «إین» چون تبدل نسبت است لذا تدریجی نیست و دفعی است پس وضع «متی» مثل «إین» است و فرقی بین این دو از این جهت نیست.

 حاشیه ای در اینجا آمده که معلوم نیست برای چه کسی است. بعد از کلمه «من شهر الی شهر» حاشیه زده که «و بهذا الاعتبار لا یمکن فیه الحرکه» (به این اعتبار که انتقال دفعی است در «متی» حرکت واقع نمی شود) «و حکم المسافه من حیث انها مسافه کذلک فلو تحرک جسم فی المسافه من تلک الحیثیه» (یعنی من حیث انها مسافه) «یلزم ان یکون انتقاله من فرسخ الی فرسخ دفعی» که محشی همین اشکال را می کند.

 و ظاهرا «متی» و «إین» در این مساله با هم تفاوتی ندارد.

 نکته: در عرف و فلسفه رایج است که حرکت را در مکان می گیرند لذا تدریج حاصل می شود و حرکت، محقق می شود و در حرکتِ «إینی» می گوییم که مکان را داریم عوض می کنیم و مکان هم تدریجا عوض می شود اما گر بگوییم نسبت را داریم عوض می کنیم، نسبت دفعه عوض می شود. البته در «إین» می توان توضیحی اضافه کرد که شاید در «متی» نباشد و آن این است که حرکت إینی را ما می توانیم دو گونه لحاظ کنیم.

 1ـ به صورت حرکت توسطیه 2ـ حرکت قطعیه

 اگر حرکت را حرکت توسطیه بگیریم تدریج است و اگر قطعی بگیریم در زمان نمی توانیم این کار را بکنیم چون زمان، بین المبدا و منتهایش را نداریم یعنی خود زمان لحظه به لحظه عوض می شود دفعه به دفعه عوض می شود یعنی یک امر مستمری که ما بتوانیم در آن، حرکت توسطیه را قائل بشویم نداریم و حرکت آن، حتما حرکت قطعیه است یعنی لحظه به لحظه عوض می شود پس در «متی» راهی برای توجیه تدریج نداریم اما در حرکت «إینی» راه داریم و آن این است که حرکت توسطیه را مطرح کنیم. اگر حرکت توسطیه را در «إین» مطرح کردیم تدریج حاصل می شود اما در زمان، حرکت توسطیه مطرح نمی شود و فقط حرکت قطعیه، مطرح می شود و حرکت قطعیه هم دفعی است.

 شاید همین در نظر علما بوده که بین «متی» و «إین» فرق گذاشتند.

 (او یشبه ان یکون حال متی کحال الاضافه فی ان نفس متی لا ینتقل فیه عن شی الی شی بل یکون الانتقال الاول فی الکیف او کم)

 احتمال دوم است که می گوییم حرکت در «متی» هم تدریجی است ولی بالعرض است.

 ترجمه: حال «متی» مثل حال «اضافه» است در اینکه در خود «متی»، انتقالی حاصل نمی شود یعنی این طور نیست که شخصی یا شیئی در «متی» از «متی» به «متی» دیگر منتقل شود بلکه در چیز دیگر انتقال پیدا می شود و چون «متی» و زمان، لازمِ آن چیز دیگر است بالعرض در «متی» هم تغییر و تبدل و انتقال حاصل می شود.

 «فی ان نفس متی» وجه شبه را بیان می کند.

 «لا ینتقل فیه»: در «متی» از درجه ای به درجه دیگر و از قطعه ای به قطعه دیگر نمی توان منتقل شد بلکه انتقال اول و بلاواسطه در کیف یا کم است یا بنابر قول مرحوم صدرا در جوهر است.

 (و یکون الزمان لازما لذلک التغیر فیعرض بسببه فیه التبدل)

 زمان، لازم این تغیر اولی است پس عارض می شود به سبب این تغییر در زمان، تبدل یعنی چون زمان لازم این تغیر اولی است وقتی در این تغیر، تبدل راه پیدا کرد در زمان هم که لازم این تغییر است تبدل راه پیدا می کند.

 (و اما ما لا تغیر فیه)

 از اینجا قسم دوم موجودات را بیان می کند که تغییر ندارند. اصلا در زمان نیستند تا گفته شود که تغییر در زمان کردند پس این که می گوییم در «متی» می توان تغییر کرد مربوط به موجوداتی است که تغییرات دیگر غیر از تغییرات زمانی را داشته باشند اما چیزی که اصلا تغییر ندارد او را نمی توان گفت تغییرش در زمان، بالعرض است چون اصلا زمان ندارد تا تغییر در زمان، بالعرض داشته باشد.

 آن گونه که استاد توضیح داد معلوم شد این جمله (ما لا تغیر فیه) برای چه آمده است یعنی از ابتدا موجود را دو قسمت کردیم 1ـ متغیر 2ـ غیر متغیر والا اگر به این تقسیم بندی توجه نشود ربط این عبارت با عبارت قبل معلوم نمی شود).

 (فستعلم انه لیس فی الزمان فکیف تکون له حرکه فیه)

 ضمیر «له» به «ما» در مالا تغیر بر می گردد و ضمیر «فیه» به زمان بر می گردد.

 چگونه برای ما لا تغیر فیه، حرکتی در زمان باشد. اگر زمان ندارد حرکت در زمان هم ندارد.