موضوع: علم خداوند به جزئيات

بحث دراین بود که مشاء علم الهی به ماعدا را صورمرتسم درذات الهی می داند. واین صور علم به تك تك موجودات است.

شاهد از کلام فارابی:

فص: خداوند تعالی به تمام جزئیات علم به نحو کلی دارد، که قابل تغییر وتبدیل نیست، بلکه ثابت است، چنین علمی ازطریق علت شی است.

بیان مطلب:

کبرای کلی: به این بیان که اگر شی علت داشته باشد وعلت آن از حیث که علت است، نه از حیث ذات خاص بودن و... شناخته شود معلول هم شناخته می شود. حال اگر آن علت هم علت داشته باشد وعلتش از آن حیث که علت است شناخته شود خودش شناخته می شود. پس اگر شی اسباب مترتب داشته باشد واسبابش از آن حیث که سبب اند شناخته شود آن شی شناخته می شود.

همان طور که بیان شد حق تعالی به ذاتش علم دارد وذات حق تعالی هم علت ماسوی است پس علم حق تعالی به ذاتش علم به ماعداست درمرتبه ی ذات واین علم که اجمالی است موجب صدور صورعلمیه تک تک موجودات می شود که مرتسم درذات اند وفعلی ولذا سبب می شود برای وجود تک تک موجودات درجهان خارج. پس حق تعالی به تک تک موجودات از طریق ذاتش علم دارد، نه از خارج، ولذا این علم ثابت است وبا تغییر موجودات تغییر نمی کند.

متن: فصٌّ: «كلّ ما عُرف سببُه من حيث يوجبه[:نه ازحيث كه يك ذات است] فقد عُرف[:ما]، و إذا رتّبت الأسباب فقد انتهت أواخرَها إلى الجزئيّات فكلّ كلّي و جزئي ظاهرٌ عن ظاهريّته الأُولى[:يعني از ظاهريت مبدئيت ذات براي ذات]، و لكن ليس يظهر له شي‌ء منها عن ذواتها داخلةً في الزمانِ و الآنِ، بل عن ذاته، والترتيبُ الّذي عنده شخصاً فشخصاً بغير نهاية، فعالم علمه بالأشياء بذاته هو الكلّ الثّاني». انتهى ما أرادنا منه.

فقوله: «هو الكلّ الثّاني» إشارة إلى اعتبار الاجمالي الّذي هو عين ذاته، و هو[:علم اجمالي] المراد من ظاهريّته الأُولى.