موضوع: لزوم علم تفصيلي علاوه برعلم اجمالي

شیخ برای حق تعالی نسبت به ماعدا دوعلم قائل است؛ یکی علم اجمالی که همان عقل بسیط یا ذات حق تعالی است، چنانکه بیان شد، ودیگری علم تفصیلی که صورمرتسم درذات الهی است.

سوال: باقبول علم اجمالی حق تعالی به ماعدا پذیرش علم تفصیلی چه لزومی دارد؟

جواب: پذیرش علم تفصلی برای حق تعالی علاوه برعلم اجمالی سه عامل دارد:

عامل اول: علم اجمالی حق تعالی به ماعدا که عین علم ذات به ذات است علم به مجموع ماعداست، نه علم به تک تک موجودات، وحال آنکه حق تعالی علم به تک تک موجوات هم دارد، ولذا علم عنایی را مطرح کرد که علم به تک تک موجودات است.

عامل دوم: علم اجمالی حق تعالی علم حضوی است وعلم حضوری علم فعلی نیست، وحق تعالی با علم فعلی که علم حصولی است موجودات ونظام عالم را خلق می کند. پس علاوه بر علم اجمالی علم تفصیلی هم دارد.

عامل سوم: غزالی اشکال می کند که قدمای فلاسفه علم الهی را نفی می کنند، برای اینکه این اشکال برشیخ لازم نیاید علاوه برعلم اجمالی علم تفصیلی را هم طرح می کند.

مراد قدمای قلاسفه از نفی علم:

ابن رشد: قدمای فلاسفه علم الهی به غیرذات را نفی می کند، اما مراد شان این است که علم الهی به ماعدا از بیرون ذات نیست، نه اینکه اصلا علم به ماعدا نداشته باشد.

ابن سینا: جمع بین حرف قدما وعالم بودن حق تعالی این است که بگویم: حق تعالی به همه ی اشیا از ذاتش علم دارد نه از خارج.

متن: فالشيخ مع تفطّنه لذلك[:علم اجمالي] ذهب إلى القول بالعلم الصوري[:يعني صورمرتسم]، [1]تحقيقاً لأمر العناية [2]وتحصيلاً للعلم الّذي هو سبب النظام و مقدّم عليه؛ فإنّ العلم بالنظام و أمر العناية إنّما يتمّ بالعلم التفصيليّ، و لايكفي الإجماليّ فقط، [3]وأيضاً فراراً من الشناعة الواردة على القدماء في نفيهم علمه تعالى بما سوى ذاته، كما شنع الغزالي في كتاب "التهافت" على الفلاسفة بذلك[:نفي علم حق] وقال: «إنّ جميعهم[:فلاسفه] قائلون به[نفي علم حق] إلّا ابن سينا».

وصدّقه[:غزالي] الحكيم ابن رشيد في ذلك[كه فلاسفه منكرعلم حق اند] لكن قال: إنّ مرادهم[:فلاسفه] أنّه لا يعلم ما هو خارج عن ذاته، وأنّهم[:فلاسفه] لا يقولون: إنّه يعلم غير ذاته لئلّا يتوهّم أنّه يعلمه من خارج ذاته، و أنّ ابن سينا أراد الجمع بين القول بأنّه لا يعلم غيرَ ذاته، و أنّه يعلم الأشياء كلّها بأنّه يعلمها[:اشيا] من ذاته لا من خارج ذاته».