موضوع: تقسيم علم به فعلي وانفعالي

بحث درعلم واجب به ماعدا داشتیم. ابن سینا بعد از اینکه بیان کرد علم واجب به ماعدا صورعلمی آنها است نه وجود خارجی شان. به بیان این مطلب پرداخت که جایگاه این صورعلمی کجا است؟ آیا صورعلمی جزء ذات واجب تعالی است یا لازم ذات الهی، یا نیاز به موضوع ندارند بلکه امورجوهری قائم به ذات اند ویا جایگاه شان عقل ونفس اند؟

اگرصورعلمیه جزء ذات الهی باشند تکثر درذات لازم می آید که درست نیست، همین طورصورعلمیه قائم به ذات که باطل است وبودن صورعلمیه درعقل ونفس هم محذور دارد. پس باید صورعلمیه لازم ذات الهی ومرتسم درذات الهی باشند ومحذور امکان ذات الهی هم لازم نمی آید، چرا که صورعلمیه بیرون از ذات اند وآنچه كه واجب است ذات وصفات ذات است نه صفات فعل، مثلا ذات واجب است ذات بما أنه قادر هم واجب است ولی قدرت نسبت به این وجود خاص از صفات فعل است ولازم نیست واجب باشد، همین طورذات واجب است وذات بما أنه عالم واجب است وعلم نسبت به این موجود خاصل ازصفات فعل است ولازم نیست واجب باشد پس صورعلمیه هرچند ممکن اند ولی موجب امکان ذات الهی نمی شوند، چرا که بیرون ولاحق ذات اند واشکال ندارد که امربیرون ولاحق ذات ممکن باشد.

متن: فينبغي أن تجتهد جهدك[:تمام كوشش ات را به كاربگيري] في التخلّص عن هذه الشبهة، و تتحفّظ أن لا يتكثّر ذاته، ولا نبالي بأن تكون ذاتُه[:اسم تكون] مأخوذةً مع إضافةٍ مّا ممكنةَ الوجود؛ فإنّها من حيث هي علّةٌ لوجود زيد ليست بواجبة الوجود، بل من حيث ذاتها، و تعلم أنّ العالَم الرّبوبيّ عظيم جدّاً» انتهى.

لاهیجی: از بیان فوق روشن می شود که شیخ درعلم واجب به ماعد قائل به صورمرتسم در ذات یا ملحق به ذات است و متحیر نیست، چنانکه برخی گمان کرده اند.

متن: فقوله: «ولا نبالى» صريح في اختيار هذا الشق[:صورمرتسم درذات باشند بعنوان لازم]. و أمّا بيان عدم المبالات بلزوم كون ذاته تعالى من هذه الجهة ممكنة الوجود فسيأتي. فتأمل ليظهر لك أنّ ما قيل نظراً إلى هذا الكلام ـ من أنّ الشيخ في "الشفا" متحيّر شاكّ في أمر هذه الصور[:صورمرتسم] ـ توهّمٌ محض.

ابن سینا: علم دوقسم است:

1.علم انفعالی: علمی است که از اشیاء خارجی گرفته شده مثل علم ما به آسمان وزمین.

2. علم فعلی: علمی است که منشاء اشیاء خارجی است مثل علم مهندس وبنّا به بنايي خارجی، كه بنا خارجي برطبق آن ساخته مي شود، به اين صورت كه تصور بنا موجب شوق وتحريك عضلات و... ودرنهايت ايجاد بنا درخارج برطبق صورت علمي مي شود.

متن: و قال أيضاً: «اعلم: أنّ المعنى المعقول قد يؤخذ من الشي‌ء الموجود، كما عرض أن أخذ من الفلك بالرصد و[:عطف بررصد] الحسّ صورتَه المعقولة، و قد تكون الصورة المعقولة غيرَ مأخوذة من الموجودة، بل بالعكس كما أنّا نعقل صورة بنائيّة نخترعها، ثمّ يكون تلك الصورة المعقولة محرّكة لأعضائنا إلى أن نوجدها، فلا تكون وجدت[:صورت خارجي] فَعقَلناها، و لكن عقلناها[صورت معقوله] فوُجدت[صورت خارجي]،