موضوع: توضيح عبارت سوم

بحث دراستدلال دوم بعض اعلام داشتيم که برای اثبات وجود واجب اقامه کرد، اين استدلال به سه عبارت بيان شد. لاهيجی اين سه عبارت را توضيح مي دهد/ تکميل می کند. توضيح/ تکميل عبارت اول ودوم گذشت حال می پردازيم به توضيح/ تکميل عبارت سوم.

عبارت سوم: مجموع موجودات که خارج از آن موجودی نيست ازآن حيث که موجود است ممتنع است که لاشی محض شود، ولی مجموع ممکنات از آن حيث که مممکن است نه از حيث مبدأ داشتن ممتنع نيست که لاشی محض شود؛ چرا که ممکن جايز العدم است پس بايد درمجموع موجودات واجبی داشته باشيم والا مجموع موجودات می شد مجموع مممکنات که عدم شان جايز است.

توضيح/تکميل عبارت سوم: مجموع موجودات از آن حيث که موجود اند ممتنع است که لاشی محض شوند، چرا که اگر عروض عدم ولاشی محض شدن مجموع موجودات جايز باشد اين عروض عدم ولاشی شدن از ناحيه ی عدم علت است واز آنجای که خارج ازمجموع موجودات موجودی نداريم خارج ازعدم موجودات هم عدم نداريم ودرنتيجه عدم علت داخل است درعدم مجموع موجودات ولازم می آيد که عدم علت علت عدم خودش شود واگر عدم علت علت شود برای عدم خودش وجود علت هم علت می شود برای وجود خودش واين دور است وباطل. پس عدم مجموع موجودات باطل است وموجودات که عدم درآن راه ندارند يا واجب است ويا مشتمل برواجب، وهوالمطلوب.

دليل مستقل: می شود عبارت سوم / توضيح عبارت سوم را دليل مستقل قرار داد، با اين تقرير که فرق است بين مجموع موجودات ومجموع ممکنات؛ عدم مجموع موجودات مستلزم محذور است ولی عدم مجموع ممکنات مستلزم محذور نيست، چرا که عدم مجموع موجودات معناد ندارد مگر از ناحيه عدم علتش وعلت که معدوم می شود معنايش اين است که تمام راههای عدم برخودش بسته نيست واگر تمام راههای عدم برخودش بسته نيست از ابتدأ موجود نمی شد ودرنتيجه مجموع موجودات هم اول موجود نمی شدند، وحال آنکه ما می بينيم بالوجدان درجهان خارج موجودی وجود دارد. پس معدوم شدن مجموع موجودات باطل است وموجودات که عدم در آن راه ندارد يا واجب است ويا مشتمل برواجب. امّا مجموع ممکنات يا معدوم نمي شود ودرصورتي كه معدوم شود محذوری پيش نمی آيد؛ چرا که مجموع ممکنات درحکم ممکن واحد است بلحاظ جواز سريان عدم بر آن واين سريان عدم وقتی است که علت ممکن خود ممکن باشد ودراين فرض از آنجاي كه معدوم شدن ممكنات مستلزم معدوم شدن تمام موجودات نيست محذوري پيش نمي آيد. روشن است كه اگر علت ممكن واجب باشد اصلا عدم بر آن راه پيدا نمی کند.

خلاصه: مجموع موجودات از آن حيث که موجود اند عدم برآن راهها ندارد والا محذور لازم می آيد، وموجودات که در آن عدم راه ندارد يا واجب است ويا مشتمل برواجب وهوالمطلوب.

متن: وكذا على العبارة الثّالثة نقول: لوجاز طريان العدم على مجموع الموجودات و[عطف طريان] صيرورته لاشيئاً محضاً لكان ذلك[:لاشي محض بودن] من جهة عدم علّته، فكان[:عدم علت] داخلاً في عدم المجموع و متقدّماً على عدم المجموع فكان متقدما على نفسه و يظهر منه[:تقدم عدم مجموع برخودش/ تقدم عدم علت برخودش] تقدّم علّة المجموع أيضاً على نفسها.

و يمكن أن يجعل هذا[:عبارت سوم/ توضيح عبارت سوم] وجهاً على حدة بأن يقال: لو جاز إنعدام مجموع الموجودات وكونه لا شيئاً محضاً لامتنع أن يتحقّق موجود من الموجودات العدم انسداد جميع أنحاء العدم عليه، وذلك بخلاف مجموع الممكنات، فإنّه في حكم ممكن واحد و لا يلزم من جواز الإنعدام عليه[:مجموع ممكنات] إلّا امتناع تحقّق موجود مّا من جهة الممكنات[:ازطريق علتي كه ممكن است] لا مطلقاً لجواز تحقّقه من جهة موجود واجب الوجود، فليتدبر.