درس شوارق - استاد حشمت پور
94/04/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: سرعت وبط حرکت
حرکت امر تدریجی ومتجدد ومتصرم است وبه لحاظ همین تجدد وتصرم کیفیتی بر آن عارض که اولا دارای شدت وضعف است، وسرعت وبط نام دارد. وثانیا نسبی است یعنی با مقایسه بدست می آید که کدام سریع است وکدام بطی.
مناط سرعت وبط : هرگاه متحرکی دومسافت مساوی را درزمانها مختلف طی کند، آن که در زمان کوتاه طی می کند حرکت سریع دارد وآن که درزمان زیاد طی می کند حرکتش بطی است، ویا چنانچه دومتحرک درزمان مساوی دومسافت را طی کند آنکه مسافت بیشتر را طی کرده است حرکت سریع دارد وآنکه مسافت کمتری را طی کرده است حرکتش بطی است. پس اگر دومسافت یکسان باشد معیار سرعت کمی زمان ومعیار بط زیادی زمان است واگر زمان دوحرکت مساوی است معیار سرعت کثرت ومعیار بط قلت مسافت است.
مسافت: اصطلاحا به مافیه الحرکت أینی مسافت گفته می شود، امّا دراین جا مراد از مسافت مطلق مافیه یا امتدادی است که حرکت درآن واقع می شود، چه این مافیه الحرکت أین باشد، یا کم باشد، یا کیف باشد، ویا وضع باشد.
سوال: ایا سرعت وبط مقوم ماهیت حرکت است یا خیر از امورعارض بر ماهیت حرکت؟
جواب: سرعت وبط از امور عارض بر حرکت اند، نه مقوم ماهیت آن.
دلیل: 1. سرعت وبط شدت وضعف دارند، 2. فصول قابل شدت وضعف نیستند. پس سرعت وبط فصل نیستند.
در دلیل فوق طبق مبنای مشاء روشن است که کبرا شدت وضعف ندارد؛ چرا که فصل طبق مبنای مشاء ماهیت است ودرماهیت هم بنظر مشاء شدت وضعف نیست. اما صغرا نیاز به بیان دارد.
اثبات صغرا: گفتیم که معیار سرعت وبط کمی وزیادی زمان ومسافت است واز آنجای که مسافت وزمان قابل قسمت اند وکم وزیاد می شوند سرعت وبط شدت وضعف پیدا می کند، مثلا مسافت واحد را می تواند با حرکات مختلف طی کرد که برخی زمان کم دارند سریع اند وبرخی دیگر زمان زیاد دارند وبطی اند. ویا درزمان واحد حرکات مختلف واقع می شود که برخی مسافت طولانی دارند وسریع اند وبرخی مسافت کم دارند بطی اند.
خلاصه: معیار سرعت وبط کمی وزیادی مسافت وزمان است و از آنجای که درمسافت وزمان زیاد ونقصان راه دارد سرعت وبط هم شدت وضعف دارند.
بیان ابن سینا: سرعت وبط موجب اختلاف نوعی حرکات نمی شود.
دلیل (1): سرعت وبط برصنف واحد از حرکات وارد می شود، وفصل های مختلف نمی تواند بر صنف واحد وارد شود، نه باهم ونه به تعاقب. پس سرعت وبط فصل نیست.
بیان صغرا: همان گونه که بیان شد حرکات دارای اجناس عالی، متوسط وسافل است( ص467) وهمین طور دارای انواع ( ص463) وهریک از انواع می تواند اصنافی داشته باشد مثلا حرکت تسخنی یک نوع از حرکات کیفی لمسی است و مثلا حرکت تسخنی آب صنف از حرکت تسخنی است، که خود شدت وضعف وسرعت وبط دارد گاهی حرکت تسخن آب سریع می شود وگاهی بطیء. پس سرعت وبط برصنف واحد از حرکات وارد می شود.
بیان کبرا: صنف متفرع برنوع است یعنی وقتی ما صنف از چیزی را داریم که نوع آنرا قبلا داشته باشیم ونوع بافصل کامل می شود ولذا فصل که نوع را می سازد نمی تواند برصنف که خود متفرع برنوع است وارد شود.
دلیل(2): سرعت وبط قبول شدت وضعف می کنند وفصول قبول شدت وضعف نمی کند. پس سرعت وبط فصل نیستند. ودرنتیجه نمی توانند نوع ساز باشند.
شارح مقاصد: روشن است که سرعت وبط شدت وضعف می پذیرند ودر این بحثی نیست، اما اینکه آیا سرعت وبط امورنسبی اند یا مطلق اختلافی است، بعبارت دیگر در اینکه آیا نسبت به هرسریع سریع تری وجود دارد ونسبت به هربطی بطی تر ویا سریع ختم می شود بجای که سریع تر از آن نیست وبطی هم می رسد بجای که ابط از آن نیست اختلاف است.
جمهور: سرعت وبط امر نسبی اند، چرا که ملاک سرعت وبط اولا کمی وزیاد مسافت وزمان است وثانیاً مقایسه ی شان؛ یعنی اگر مسافت واحد است باید زمان های حرکات را مقایسه بکنیم تا سرعت وبط بدست آید وچنانچه زمان واحد است مسافت های حرکات را باید مقایسه کنیم تا سرعت وبط حاصل شود. و از آنجای که اولا زمان ومسافت هم درجهت زیادی وهم درجهت کمی نهایت ندارند، بلکه ازهر زمان که درنظر بگیریم هم زمان کمتر وهم زمان زیاد تر قابل فرض است وهمچنین هرمسافت راکه درنظر بگیریم هم مسافت کوتا تر وهم مسافت بلیند تر از آن قابل فرض است، و ثانیا هر زمان را می شود با زمان کمتر وبشتر از خودش مقایسه کنیم هم چنین هرمسافتی را می شود با مسافت کوتاه تر وبلند تر ازخودش مقایسه کنیم. لذا هرحرکتی را که درنظر بگیریم نسبت به حرکتی سریع ونسبت به حرکت دیگر بطی است.
متن:المسألة الثامنة فى السرعة و البطء
و تعرض لها اى للحركة كيفية تشتدّ اى تلك الكيفية تارة فتكون الحركة بسبب اشتداد تلك الكيفية سريعة.
و السرعة هى كون الحركة بحيث يقطع مسافة مساوية من مسافة حركة اخرى فى زمان اقصر من زمان قطع تلك الاخرى او مسافة اطول من مسافة حركة اخرى فى زمان مساو لزمان قطع تلك الاخرى.
وبالجملة اذا فرض تساوى الحركتين فى المسافة كانت السّريعة ما زمانه اقل و اذا فرض تساويهما فى الزمان كانت السريعة ما مسافته اكثر فهذان الوصفان لا زمان مساويان للسرعة يصلح كلّ منهما لان يعرف السرعة به.
والمراد من المسافة هاهنا هو امتداد ما فيه الحركة سواء كان أيونا او مقادير او كيفيات او اوضاعا و ان كان المتبادر من لفظ المسافة عند الاطلاق هو امتداد الايون.
و يضعف اى تلك الكيفية اخرى فتكون اى الحركة بسبب تضعّف تلك الكيفية بطيئة و هى بعكس السّريعة فالبطء كون الحركة بحيث يقطع المسافة المساوية فى الزمان الاطول او المسافة الاقصر فى الزمان المساوى.
و لا يختلف بهما اى بسبب السرعة و البطء الماهيّة اى ماهيّة الحركة لكونها مما يشتد و يضعف فانّ المسافة الواحدة يمكن قطعها بحركات مختلفة فى السرعة و البطء فلو اختلف بهماالماهية لكانا فصلين و لا شي‌ء من الفصول بقابل للشدة و الضّعف.
قال الشيخ: و امّا السرعة و البطء فلا يختلف بهما الحركات البتة اختلافا بالنوع و كيف و هما يعرضان لكلّ صنف من الحركات و هما ممّا يقبل الاشدّ و الاضعف و الفضل لا يقبلاهما بل يكون بل الحركة الواحدة بالاتصال يندرج من سرعة الى بطء فهما من الامور التى يكون للحركة بالإضافة الى حركة لا من الامور التى يكون لها فى ذاتها» انتهى.
قال شارح المقاصد: «لا خفاء فى انّ كلّا من السرعة و البطء قابل للشدّة و الضّعف لكن هل ينتهيان الى حد حتّى يتحقق حركة سريعة لا خط لها من البطء و بطيئة لا خطّ لها من السّرعة أم لا بدّ لكلّ حركة حظّ من السريعة بالنّسبة الى ما هو ابطاء و من البطء بالنسبة الى ما هو اسرع فيه تردّد و الاشبه باصولهم هو الثانى لان الحركة لا يكون بدون زمان و مسافة و كلّ منهما ينقسم لا الى نهاية فكلّ حركة تفرض و هى بالنّسبة الى ما يقطع تلك المسافة فى نصف ذلك الزمان بطيئته و بالنّسبة الى ما يقطع فى ذلك الزمان نصف تلك المسافة سريعة.
حرکت امر تدریجی ومتجدد ومتصرم است وبه لحاظ همین تجدد وتصرم کیفیتی بر آن عارض که اولا دارای شدت وضعف است، وسرعت وبط نام دارد. وثانیا نسبی است یعنی با مقایسه بدست می آید که کدام سریع است وکدام بطی.
مناط سرعت وبط : هرگاه متحرکی دومسافت مساوی را درزمانها مختلف طی کند، آن که در زمان کوتاه طی می کند حرکت سریع دارد وآن که درزمان زیاد طی می کند حرکتش بطی است، ویا چنانچه دومتحرک درزمان مساوی دومسافت را طی کند آنکه مسافت بیشتر را طی کرده است حرکت سریع دارد وآنکه مسافت کمتری را طی کرده است حرکتش بطی است. پس اگر دومسافت یکسان باشد معیار سرعت کمی زمان ومعیار بط زیادی زمان است واگر زمان دوحرکت مساوی است معیار سرعت کثرت ومعیار بط قلت مسافت است.
مسافت: اصطلاحا به مافیه الحرکت أینی مسافت گفته می شود، امّا دراین جا مراد از مسافت مطلق مافیه یا امتدادی است که حرکت درآن واقع می شود، چه این مافیه الحرکت أین باشد، یا کم باشد، یا کیف باشد، ویا وضع باشد.
سوال: ایا سرعت وبط مقوم ماهیت حرکت است یا خیر از امورعارض بر ماهیت حرکت؟
جواب: سرعت وبط از امور عارض بر حرکت اند، نه مقوم ماهیت آن.
دلیل: 1. سرعت وبط شدت وضعف دارند، 2. فصول قابل شدت وضعف نیستند. پس سرعت وبط فصل نیستند.
در دلیل فوق طبق مبنای مشاء روشن است که کبرا شدت وضعف ندارد؛ چرا که فصل طبق مبنای مشاء ماهیت است ودرماهیت هم بنظر مشاء شدت وضعف نیست. اما صغرا نیاز به بیان دارد.
اثبات صغرا: گفتیم که معیار سرعت وبط کمی وزیادی زمان ومسافت است واز آنجای که مسافت وزمان قابل قسمت اند وکم وزیاد می شوند سرعت وبط شدت وضعف پیدا می کند، مثلا مسافت واحد را می تواند با حرکات مختلف طی کرد که برخی زمان کم دارند سریع اند وبرخی دیگر زمان زیاد دارند وبطی اند. ویا درزمان واحد حرکات مختلف واقع می شود که برخی مسافت طولانی دارند وسریع اند وبرخی مسافت کم دارند بطی اند.
خلاصه: معیار سرعت وبط کمی وزیادی مسافت وزمان است و از آنجای که درمسافت وزمان زیاد ونقصان راه دارد سرعت وبط هم شدت وضعف دارند.
بیان ابن سینا: سرعت وبط موجب اختلاف نوعی حرکات نمی شود.
دلیل (1): سرعت وبط برصنف واحد از حرکات وارد می شود، وفصل های مختلف نمی تواند بر صنف واحد وارد شود، نه باهم ونه به تعاقب. پس سرعت وبط فصل نیست.
بیان صغرا: همان گونه که بیان شد حرکات دارای اجناس عالی، متوسط وسافل است( ص467) وهمین طور دارای انواع ( ص463) وهریک از انواع می تواند اصنافی داشته باشد مثلا حرکت تسخنی یک نوع از حرکات کیفی لمسی است و مثلا حرکت تسخنی آب صنف از حرکت تسخنی است، که خود شدت وضعف وسرعت وبط دارد گاهی حرکت تسخن آب سریع می شود وگاهی بطیء. پس سرعت وبط برصنف واحد از حرکات وارد می شود.
بیان کبرا: صنف متفرع برنوع است یعنی وقتی ما صنف از چیزی را داریم که نوع آنرا قبلا داشته باشیم ونوع بافصل کامل می شود ولذا فصل که نوع را می سازد نمی تواند برصنف که خود متفرع برنوع است وارد شود.
دلیل(2): سرعت وبط قبول شدت وضعف می کنند وفصول قبول شدت وضعف نمی کند. پس سرعت وبط فصل نیستند. ودرنتیجه نمی توانند نوع ساز باشند.
شارح مقاصد: روشن است که سرعت وبط شدت وضعف می پذیرند ودر این بحثی نیست، اما اینکه آیا سرعت وبط امورنسبی اند یا مطلق اختلافی است، بعبارت دیگر در اینکه آیا نسبت به هرسریع سریع تری وجود دارد ونسبت به هربطی بطی تر ویا سریع ختم می شود بجای که سریع تر از آن نیست وبطی هم می رسد بجای که ابط از آن نیست اختلاف است.
جمهور: سرعت وبط امر نسبی اند، چرا که ملاک سرعت وبط اولا کمی وزیاد مسافت وزمان است وثانیاً مقایسه ی شان؛ یعنی اگر مسافت واحد است باید زمان های حرکات را مقایسه بکنیم تا سرعت وبط بدست آید وچنانچه زمان واحد است مسافت های حرکات را باید مقایسه کنیم تا سرعت وبط حاصل شود. و از آنجای که اولا زمان ومسافت هم درجهت زیادی وهم درجهت کمی نهایت ندارند، بلکه ازهر زمان که درنظر بگیریم هم زمان کمتر وهم زمان زیاد تر قابل فرض است وهمچنین هرمسافت راکه درنظر بگیریم هم مسافت کوتا تر وهم مسافت بلیند تر از آن قابل فرض است، و ثانیا هر زمان را می شود با زمان کمتر وبشتر از خودش مقایسه کنیم هم چنین هرمسافتی را می شود با مسافت کوتاه تر وبلند تر ازخودش مقایسه کنیم. لذا هرحرکتی را که درنظر بگیریم نسبت به حرکتی سریع ونسبت به حرکت دیگر بطی است.
متن:المسألة الثامنة فى السرعة و البطء
و تعرض لها اى للحركة كيفية تشتدّ اى تلك الكيفية تارة فتكون الحركة بسبب اشتداد تلك الكيفية سريعة.
و السرعة هى كون الحركة بحيث يقطع مسافة مساوية من مسافة حركة اخرى فى زمان اقصر من زمان قطع تلك الاخرى او مسافة اطول من مسافة حركة اخرى فى زمان مساو لزمان قطع تلك الاخرى.
وبالجملة اذا فرض تساوى الحركتين فى المسافة كانت السّريعة ما زمانه اقل و اذا فرض تساويهما فى الزمان كانت السريعة ما مسافته اكثر فهذان الوصفان لا زمان مساويان للسرعة يصلح كلّ منهما لان يعرف السرعة به.
والمراد من المسافة هاهنا هو امتداد ما فيه الحركة سواء كان أيونا او مقادير او كيفيات او اوضاعا و ان كان المتبادر من لفظ المسافة عند الاطلاق هو امتداد الايون.
و يضعف اى تلك الكيفية اخرى فتكون اى الحركة بسبب تضعّف تلك الكيفية بطيئة و هى بعكس السّريعة فالبطء كون الحركة بحيث يقطع المسافة المساوية فى الزمان الاطول او المسافة الاقصر فى الزمان المساوى.
و لا يختلف بهما اى بسبب السرعة و البطء الماهيّة اى ماهيّة الحركة لكونها مما يشتد و يضعف فانّ المسافة الواحدة يمكن قطعها بحركات مختلفة فى السرعة و البطء فلو اختلف بهماالماهية لكانا فصلين و لا شي‌ء من الفصول بقابل للشدة و الضّعف.
قال الشيخ: و امّا السرعة و البطء فلا يختلف بهما الحركات البتة اختلافا بالنوع و كيف و هما يعرضان لكلّ صنف من الحركات و هما ممّا يقبل الاشدّ و الاضعف و الفضل لا يقبلاهما بل يكون بل الحركة الواحدة بالاتصال يندرج من سرعة الى بطء فهما من الامور التى يكون للحركة بالإضافة الى حركة لا من الامور التى يكون لها فى ذاتها» انتهى.
قال شارح المقاصد: «لا خفاء فى انّ كلّا من السرعة و البطء قابل للشدّة و الضّعف لكن هل ينتهيان الى حد حتّى يتحقق حركة سريعة لا خط لها من البطء و بطيئة لا خطّ لها من السّرعة أم لا بدّ لكلّ حركة حظّ من السريعة بالنّسبة الى ما هو ابطاء و من البطء بالنسبة الى ما هو اسرع فيه تردّد و الاشبه باصولهم هو الثانى لان الحركة لا يكون بدون زمان و مسافة و كلّ منهما ينقسم لا الى نهاية فكلّ حركة تفرض و هى بالنّسبة الى ما يقطع تلك المسافة فى نصف ذلك الزمان بطيئته و بالنّسبة الى ما يقطع فى ذلك الزمان نصف تلك المسافة سريعة.
