موضوع: كل مجردٍ عاقلٌ
بحث ما در اثبات دوتا موجبه كليه بود كه موجبه ي اول ثابت شد وحال مي پردازيم به اثبات موجبه كليه ويا قانون دوم.
اثبات حكم دوم: براي اثبات اين حكم بايد مطالب ذيل ثابت شود:
ـ هرمجردي معقول است؛
ـ امكان مصاحب معقول با معقول ديگر در ذهن؛
ـ امكان مصاحبت معقول با معقول ديگر بطور مطلق؛
ـ امكان مصاحبت معقول با معقول ديگر در خارج؛
هر مجردي معقول است؛ چرا كه مانع معقول بودن ماده است و چنانچه شي مادي را تجريد كنيم مانع معقوليت از بين مي رود ومي تواند معقول باشد هم چنين اگر شي از اول مجرد باشد مي تواند معقول باشد وهرگاه با عاقلي مقارن شود معقول بالفعل مي شود.
هرگاه شي بتواند معقول باشد مي شود بر آن حكم كنيم بوجود ووحدت وساير امور عامه، وحكم شي بر شي مستلزم اين است كه حاكم طرفين حكم را تصور كند. پس هرچه كه بتواند معقول باشد مي تواند مقارن شود با معقول ديگر در ذهن؛ يعني ممكن است كه معقول با معقول ديگر مقارن شود ودر نتيجه مقارنت مطلقه هم ممكن است؛ چرا كه مقارنت در عقل مقيد است و هرگاه مقارنت مقيد ممكن باشد مقارنت مطلقه هم ممكن خواهد بود، بعبارت ديگر مقارنت مقيد دليل مي شود بر امكان مقارنت مطلقه.
باتوجه به بيان فوق مقارنت مطلقِ معقول با معقول ديگر ممكن است، كه دو قسم دارد يكي مقارنت معقول با معقول ديگر در ذهن وديگر مقارنت معقول با معقول ديگر در خارج.
هرگاه مقارنت مطلق معقول با معقول ديگر ممكن باشد، بعبارت ديگر مقارنت مطلق مجرد با معقول ممكن باشد، چنانچه اين مجرد قائم بذاته است مي تواند عاقل باشد؛ يعني مي تواند مقرون شود با صورت معقوله در خارج.
ان قلت: مقارنت عقلي متوقف است بر امكان مقارنت عقلي وامكان مقارنت عقلي متوقف است بر امكان مقارنت مطلق، چرا كه مقارنت عقلي يكي از انواع مقارنت مطلق است، امّا طبق بيان شما مقارنت درخارج متوقف است بر امكان مقارنت مطلقه چرا كه مقارنت در خارج از مصاديق يا از انواع مقارنت مطلقه است ومقارنت مطلقه متوقف است بر امكان مقارنت مطلق وامكان مقارنت مطلق متوقف است بر مقارنت عقلي، كه متوقف است بر امكان مقارنت عقلي واين دور است. بعبارت ديگر مقارنت خارجي ومقارنت عقلي متوقف است بر امكان مقارنت مطلق، واگر مقارنت مطلق وامكان مقارنت مطلق هم متوقف باشد بر مقارنت عقلي، چنانكه شما گفتيد دور لازم مي آيد. قلت: مقارنت عقلي ومقارنت خارجي متوقف اند بر امكان مقارنت مطلق، ولي مقارنت مطلق وامكان مقارنت مطلق متوقف نيست بر مقارنت عقلي وامكان مقارنت عقلي تا دور لازم بيايد، بله ما از طريق بيان مقارنت عقلي پي مي بريم كه مقارنت مطلق ممكن است، بعبارت ديگر مقارنت عقلي دليل ما است براي امكان مقارنت مطلق، نه اينكه مقارنت مطلق متوقف باشد بر مقارنت عقلي كه دور لازم بيايد.
متن: و امّا الحكم الثانى فقد بيّنه بقوله‌: و لاستلزام التجرد صحة المعقوليّة( يعني بتواند معقول شود) (صفت صحة...:) المستلزمة لامكان المصاحبة؛ (بيان استلزام التجرد:) يعنى ان كلّ مجرد يلزمه ان يصح كونه معقولا اذ المانع عن المعقولية انما هو الغواشى المادية و بتجريد العقل الماهيّة عنها(غواشي الماديه) يصير الماهيّة معقولة فاذا كانت هى(ماهيت) فى نفسها مجرّدة عنها(غواشي المادية) فلا محالة يصحّ ان تصير معقولة اذا قارنت عاقلا.
(بيان المستلزمة ...:) ثم انّ كلّ ما يصحّ ان يعقل يصحّ ان يحكم عليه بالوجود و الوحدة و ما يجرى مجراهما من الامور العامة و الحكم بشي‌ء على شي‌ء يقتضي تصوّرهما معا(يعني مصاحبت شان)، فكل ما يصحّ ان يعقل يصح ان يعقل مع غيره فيصحّ ان يكون مقارنا لمعقول اخر فيصحّ اذا كان(كل مايصح) مجردا قائما بذاته(يعني محل باشد) ان يكون عاقلا؛ اى(تفسير عاقلا) مقرونا بالصورة المعقولة فى الخارج