موضوع : تفسیر عرض ذاتی و بررسی اقسام واسطه/ الاول : موضوع العلم و مسائله/ مقدّمه/ نهایة الدرایة.

خلاصه جلسه قبل: گفته شد که دو تفسیر برای عرض ذاتی بیان شده است:

1. عرض ذاتی، عرضی است که از ذات معروض انتزاع شده و بر معروض حمل می شود و محمول من صمیمه نیز گفته می شود؛ همانند اینکه روشنی را از نور انتزاع نموده و بر نور حمل نماییم.

2. عرض ذاتی، عرضی است که واسطه در عروض نداشته باشد و البته این تفسیر اعم از تفسیر اول است.

مرحوم آخوند عرض ذاتی در باب علوم را که عبارت اند از محمولات موضوع مسائل به تفسیر دوم، تفسیر نمودند و مرحوم اصفهانی دو دلیل برای بهتر بودن تفسیر دوم بیان نمودند که اینک به بررسی دلیل دوم می پردازیم.

تعريف الموضوع بذلك، و تفسير العرض الذاتي بما فسّره- مدّ ظله- هو المعروف المنقول عن أهالي فن المعقول، فإنه المناسب لمحمولات قضايا العلم، دون العرض الذاتي المنتزع عن مقام الذات، فإن التخصيص به بلا موجب- كما هو واضح- مع أنهم صرحوا أيضا: بأن العارض للشي‌ء بواسطة أمر أخصّ أو أعمّ- داخليا كان، أو خارجيا- عرض غريب، و الأخص و الأعم واسطة في العروض. [1]

دلیل دوم برای بهتر بودن تفسیر دوم این است که علماء فرموده اند اگر چیزی با واسطه عارض شود بر موضوعی، سه حالت پیدا می کند:

1. واسطه مساوی با معروض است؛ ضحک بر انسان حمل می شود با واسطه تعجب که مساوی با انسان و خاصه انسان است.

2. واسطه اخص از معروض است؛ ضحک بر حیوان حمل می شود با واسطه انسان که اخص از حیوان است.

3. واسطه اعم از معروض است که بر دو قسم است:

الف) داخلی یعنی اعمی که واسطه می شود داخل در معروض است؛ مشی بر انسان حمل می شود با واسطه حیوان که جنس برای انسان است.

ب) خارجی یعنی اعمی که واسطه می شود خارج از معروض است یعنی عرض عامی بر معروض وارد شود و به توسط این عرض عام، چیز دیگری هم وارد شود؛ گفته می شود که حرکت منشا حرارت است و بدن شخص به هنگام دویدن، داغ می شود و حال اگر ذو الحراره بودن و حار بودن بر انسان به توسط حرکت، صدق نماید یعنی حرارت ناشی از حرکت را بر انسان حمل نماییم در این صورت حرکت که عرض عام برای انسان محسوب می شود واسطه برای ترتب حرارت بر انسان می شود.

نکته: تعجب به دو معنا است: شگفتی و خوش آمدن.

عارضی که بدون واسطه یا با واسطه مساوی، عارض می شود، عرض ذاتی و دو یا سه قسم از چهار قسم واسطه مذکور، عرض غریب محسوب می شود:

1. آنی که به واسطه امر اخص، عارض می شود.

2. آنی که به واسطه امر اعم، عارض می شود.

اکنون سوال این است که در مواردی که واسطه اعم یا اخص است، واسطه در عروض است یا واسطه در ثبوت است؟ اگر واسطه در عروض باشد، معلوم می شود که تعریف عرض ذاتی به اینکه واسطه در عروض نباشد و تعریف عرض غریب به اینکه واسطه در عروض باشد، تعریف کاملی است.

وقتی ملاحظه می کنیم به این نتیجه می رسیم که مشی بصورت حقیقی برای حیوان است و اگر مشی را به انسان نسبت می دهیم به توسط حیوان بودنِ انسان است پس بالحقیقه و اولاً و بالذات مشی برای حیوان است بر خلاف ضحک و تعجب که بصورت حقیقی برای انسان است هر چند در حمل ضحک بر اسنان واسطه وجود دارد اما ضحک را اولاً و بالذات و بصورت حقیقی می توان به انسان نسبت داد.

نکته: بالعرض دو معنا دارد:

1. در مقابل بالذات و اولاً به معنای ثانیاً

2. در مقابل بالحقیقه به معنای مجازاً

نکته: واسطه اخص همواره خارجی است چه اینکه واسطه داخلی یا جنس است که اعم است و یا فصل است که مختص می باشد نه اخص.

فيشكل حينئذ: بأن أغلب محمولات العلوم عارضة لأنواع موضوعاتها؛ فتكون أعراضا غريبة لها، كما أنّ جلّ مباحثِ هذا العلمِ يبحث فيها عما يعرض لأمر أعمّ من موضوع هذا العلم، كما لا يخفى. و قد ذهب القوم في التفصّي عن هذه العويصة يمينا و شمالا، و لم يأت أحد منهم بما يشفي العليل، و يروي الغليل.

اشکال: در بسیاری از مسائل علم، محمولات را که ملاحظه می نماییم بر نوع موضوع علم حمل شده اند نه بر خود موضوع علم که حالت جنسی دارد و موضوعات مسائل، انواع این جنس محسوب می شوند و البته برخی از محمولات بر خود موضوع علم حمل شده اند همانند تشکیک در فلسفه که بر خود وجود که موضوع فلسفه است، حمل می شود بر خلاف تلازم هیولا و صورت که بر جسم که نوعی از موجود است، حمل می شود.

نتیجه اشکال فوق این است که محمولات به واسطه نوع که امر اخص است، بر موضوع علم حمل می شوند پس بسیاری محمولات مطرح در مسائل علم، برای موضوع علم، عرض غریب محسوب می شوند.

از طرف دیگر در بسیاری از مسائل یک علم، محمولات به واسطه امر اعم بر موضوع علم حمل می شوند همانند علم اصول فقه که موضوعش ادله اربعه است و یکی از ادله اربعه، حدیث و خبر می باشد که می گوییم حجت است لان الظاهر حجتٌ در حالی که ظاهر اعم از خبر و حدیث است و گفته شد که چنین عارضی، عرض غریب محسوب می شود.

ترجمه و شرح متن:

فيشكل حينئذ ... فاء تفریع و کلمه حینئذ بیانگر این مطلب است که اشکال پیش رو وابسته به مطالب قبلی است.

أغلب محمولات العلوم ... غیر از علوم اصول فقه چه اینکه در عبارات بعدی به بررسی محمولات علم اصول فقه بصورت جداگانه می پردازد.

فتكون أعراضا غريبة لها ... چرا که موضوعات مسائل علم، انواع برای موضوع علم محسوب می شوند و انواع اخص از جنس است پس محمولات مسائل بواسطه امر اخص بر موضوع علم حمل می شوند و هرگاه واسطه امر اخص باشد، عرض غریب محسوب می شود پس محمولات مسائل برای موضوع علم، عرض غریب محسوب می شوند هر چند برای موضوعات مسائل، عرض ذاتی محسوب می شوند.

هذا العلمِ ... یعنی علم اصول فقه.

لأمر أعمّ ... یعنی بواسطه امر اعم.