موضوع: جایگاه حقوقی و قانونی خانواده و بررسی أجزاء تشکیل خانواده در کتب فقهی

خلاصه: در جلسه قبل دو رکن اصلی تشکیل خانواده که عبارت بودند از «عقد» و «صلاحیت شرعی»‌ بیان شد.

نکات مورد توجه:

نکته اول:

با توجه به اینکه فقها در فقه نظام خانواده روی ارکان توجه داشته‌اند، لذا روی مهمترین بحث که عقد است متمرکز شده‌اند. و غیر عقد را به عنوان مسائل طبیعی و آداب بیان کرده‌اند، و بر همین اساس بین ارکان و اجزا‌ تفاوت قائل شدیم و عقد را رکن قرار دادیم و مباحث مقدماتی مثل خواستگاری و نامزدی را اجزاء؛ بحث از اجزاء را در حقوق می‌توان مطرح کرد و لذا نامزدی در فقه نیامده ولی در قانون آمده.

در نظام تشکیل خانواده هم به مباحث فقهی و هم قوانین مدنی باید توجه شود و این قانون مدنی بر اساس فقه اهل بیت(ع) استنباط شده است.

کتب در زمینه حقوق مدنی خانواده متعدد هستند که از جمله این کتب می‌توان اشاره به کتاب «حقوق مدنی» دکتر حبیب‌الله طاهری چاپ جامعه مدرسین اشاره کرد که جلد 5 به مباحث خانواده اختصاص داده شده و ارتباط بین فقه و قوانین را نشان می‌دهد.

در این کتاب اضافه بر آنچه در کتب فقهی آمده بحث خواستگاری و قابلیت صحّی برای ازدواج را مطرح کرده است. و در ابتدا از موانع نکاح شروع کرده است بر عکس اکثر فقها که موانع را در آخر مطرح می‌کردند.

با توجه به استقرار حکومت اسلامی و تدوین قانون اساسی بر اساس مبانی اسلامی برگرفته از کلام اهل‌بیت(ع) در قانون اساسی، به خانواده توجه ویژه شده است و از آن به عنوان رکن اصلی در نظام اجتماعی تعبیر شده؛ ما می‌بینیم که قانون مدنی کمی پیشرفته‌تر از فقه بیان کرده است.

متن اصل دهم قانون اساسی در مورد خانواده:‌ «از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزیهای مربوط، باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.»[1]

جایگاه زن در متن قانون بیان شده و از ارکان خانواده می‌باشد، این نگاه بر عکس نگاه فمینیستی است و همچنین از حالت ابزار کار بودن خارج شده و تلاش شده که جایگاه مادری او تقویت شود.

طبق این اصل از قانون حرکت تمام ارگان‌ها باید در سمت ارتقاء جایگاه خانواده باشد، و باید مواظب بود که با نگاه تجزیی دچار آسیب نشویم و برای هر مشکلی فقط با نگاه به آن زمان راه‌حل تعریف نکنیم، ما می‌بینیم که در زمانی به خاطر شرایطی خاص قانونی وضع شده و این قانون نفی نشده و این قانون که زمانی خوب بوده الآن به عنوان قانونی ضد خانواده شناخته می‌شود، این اثر نگاه تجزییی است که طبق آن برای هر مشکلی راه‌حل موقتی طراحی می‌شود که برای زمانی خوب است.

نکته دوم:

در فقه فقط بحث از «خِطبه» آمده، ولی‌فقیه در مباحث خانواده می‌تواند احکامی صادر کند چرا که این مبحث در منطقة الفراغ قرار دارد و این به خاطر شرایط خاص جامعه است.

در دوران نامزدی بدون عقد طبق نظر شرع هیچ وابستگی ایجاد نمی‌شود، و شارع وظایف اخلاقی و حقوقی را در این زمینه بیان کرده، بحث از نامزدی بحثی حاشیه‌ایی است و اصل بحث وقتی است که عقدی خوانده شود.

در نظام تشکیل خانواده ما باید به قرآن و روایات مراجعه کنیم و فقط به منابع و کتب فقهی اکتفا نکنیم، همچنین در این زمینه از کتب حقوقی هم می‌شود استفاده کرد. ما در کتب حدیثی می‌بینیم که کلیه مطالب پیرامون ازدواج و آنچه خانواده احتیاج دارد بیان شده است ولی در کتب فقهی فقط ارکان بیان شده است.

باید با این نگاه وارد منابع شویم که اسلام فقط در مباحث الزامی خلاصه نمی‌شود و حتی مطالب مهم را در قالب غیر الزامی بیان کرده چرا که خانواه با محبّت و رغبت باید تشکیل شود و به قوانین خشک نمی‌شود اکتفا کرد.

رویکرد قرآن و روایات نسبت به خانواده تربیتی است و ما می‌بینیم که در آداب اسلامی مشوّقات زیادی است و این‌ها به وجدان مربوط است ولی در قانون به مباحث عقلی بسنده می‌شود محدثین آنچه روایت آمده را بیان کرده‌اند و کار محدثین برای ما که می‌خواهیم تمام مطالب را ببینیم اهمیت دارد.

یکی از کتاب‌های جامع «وسائل الشیعه» است، نویسنده در این کتاب گسترده عمل کرده و همه مباحث را آورده، ایشان چند کار فقهی انجام داده‌ند که می‌توان به این آثار اشاره کرد:‌

«بدایة الهدایة»‌ که عصاره و خلاصه مطالب شیخ حر عاملی است و از آیات و روایات اخذ شده. در این اثر صاحب وسائل حداقل‌ها و حداکثرها رابیان کرده است. مرحوم شیخ عباس قمی دیده که اکتفا به واجبات یکسری از اهداف را از بین می‌برد و لذا شیخ عباس مستحبات و مکروهات را هم در حاشیه اضافه کرده‌اند.

«الفصول المهمة‌ فی اصول الائمة» چیزی شبیه بحار است و در هر باب مهمترین حدیث و جامع‌ترین را جمع کرده و از وسائل فراتر است و اصول دین و طب در آن آمده علاوه بر مباحث فقهی که در سه جلد چاپ شده.

«هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام‌» در این اثر ایشان در هر بحثی 12 نکته آورده و در جلد 7 که مربوط به وصایا و نکاح است کلیه مطالب کتاب «وسائل الشیعه» را به صورت طبقه بندی جدید عرضه کرده و این راه را کوتاه می‌کند، متن حدیث بدون سند بیان شده، در این کتاب می‌بینیم که ایشان منظومه‌ایی درست کرده که در هر منظومه‌ایی منظومه دیگر می‌آید.