موضوع: علت بررسی تاریخی نظرات فقها در بحث «نظام تشکیل خانواده»

خلاصه: مرور اجمالی داشتیم بر فهرست باب نکاح کتاب «فقه الرضا»

بررسی آرای علما

در تاریخ فقه مطرح شده که علمای فقه در ابتدا اخباری بوده‌اند البته نه اخباری‌های متأخر که با علم اصول جنگیدند، اولین گروه از فقها تلاششان در جمع آوری اخبار بوده و شیخ صدوق از جمله این افراد است و رساله «من لا یحضره الفقیه» را که مجموعه‌ای از اخبار است را ایشان تحریر کرد، علما با این کتاب تعامل خبر می‌کنند.

بعد از شیخ صدوق، شیخ مفید که اساتیدی مثل شیخ صدوق داشته و بیشتر عقل گرا و کلامی بوده است. البته عقل گرایی سابقه دیرینه دارد و قرآن هم سفارش به تعقل دارد و اهل بیت(ع) امتیازشان همین بوده که مکتب قرآن که تعقّل است را پرورش داده‌اند.

برای نمونه می‌توان به روایت امام کاظم(ع) به هشام بن حکم [1] که در مورد عقل و فضیلت آن است، اشاره کرد. و لذا تعدادی از رُوات حدیث این بُعد را به عنوان حرکت اصلی خود قرار دادند. و ما می‌بینیم که مدرسه کوفه معروف به عقل‌گرایی شد و مدرسه حجاز نقل گرا شدند و این دو جریان اصلی را شیخ مفید به هم نزدیک کرد.

شهید صدر ره در جزوه‌ایی که به عنوان هدیه برای امام خمینی ره فرستادند وقتی بحث نظام و منظومه را می‌آورند این سؤال را مطرح می‌کنند که آیا زمان پیامبر(ص) هم نظام وجود داشته؟ و پاسخ می‌دهند که پیامبر(ص) اجزاء نظام را بیان کرده است ولی به اسم «نظام» چیزی را بیان نکردند بلکه نظام را به صورت خُرد بیان کرده است.

قرآن وقتی می فرماید: ﴿وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُون‌﴾[2] اگر کسی این فتح و گشایش را لمس کند دیگر به راهی به جز خدا امید ندارد و این علم با تلاش و تعقل حاصل می‌شود، بین مسیر تعقل و عدم تعقل فرق است و نتایج مختلف دارد.

علت بررسی نظرات علما

با بررسی نظر فقها سبک علما در استنباط دانسته می‌شود، همچنین می‌بینیم که علما در صدد ایجاد منظومه و نظم منطقی در مباحث نبوده‌اند، آنچه برای فقها در ابتدا اهمیت داشته این بوده که روایات را حفظ کنند و لذا کتب ابتدایی فقها جامع الاخبار بوده ولی می‌توان با نظم دادن این مباحث به منظومه برسیم و همان مباحث با عرضه جدید مطرح می‌شود نه اینکه حکم جدید بیان شود؛ با بررسی نظرات و منظومه‌های فقها باید ببینیم که کدام منظومه بهتر است.

نیازها و سبک‌ها و راه‌های فقها متفاوت بوده و این اختلاف در نیاز و سبک و راه، منشأ تنوع در نتیجه استنباط شده؛ هر یک از فقها بر اساس نیاز زمان خود اقدام به استنباط می‌کرده، فقیه بر اساس خبری که حجّیت آن را قبول دارد فتوا می‌دهد.

شیخ انصاری در ابتدا خواست فقط از روایت و آیات برای استنباط کمک بگیرد ولی متوجه شد که فقه جدیدی درست شد، لذا از اجماع و عقل هم در استنباط کمک گرفت. بعد آن کتاب مکاسب را نوشت و روش جمع بین آیات و روایات و کلمات علما که بر اساس حرکت علمی صورت گرفته را بیان کرد.