موضوع:بررسی اهداف کلان تشریع و نظام خانواده در آیات قرآن

«مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿96﴾ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿97﴾ فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴿98﴾ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ﴿99﴾ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ ﴿100﴾»[1]

در آیات انتهایی سوره ابراهیم که در جلسه گذشته به آن اشاره شد اهداف متعدد تشکیل خانواده بیان شد. و در راستای همین بحث باید رابطه اهداف کلان نظام تشریع و نظام خانواده که در قرآن کنار هم می‌آیند را تبیین کنیم. (که در آینده به این بحث پرداخته خواهد شد.) و نقش تشکیل خانواده در تحقق نظام خانواده و نظام کلان نظام تشریع بیان شد.

این مقطع از سوره نحل انتخاب شد تا به مبانی فقه نظام خانواده برسیم، و اهداف کلان نظام تشریع و نظام خانواده در آیات قرآن بررسی شوند.

در این آیات از سوره نحل نکاتی مهم بیان شده که عبارتند از:

    • بیان برخی از سنت‌های الهی حاکم

    • بیان برخی از حقایق اجتناب ناپذیر که باعث ترسیم نظامی خاص برای انسان است

    • پیوند دنیا با آخرت

    • بیان این نکته که زندگی در دنیا مسیر خاصی را می‌طلبد .

در ابتدا تسلسل مطالب بیان می‌شود:

« مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ »[2] اصل اول است. انسان فقیر مطلق است و هیچ ندارد و اگر هم تصور مالکیت را داشته باشیم می‌دانیم که از بین رفتنی است.

« وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ »[3] اصل دوم بیان شده اینست که آنچه نزد خداست باقی است و از بین نمی‌رود. و لذا اگر ما داشته‌هایمان را به خدا وصل کنیم ماندگار خواهند بود.

قرآن دو اصل مهم در برنامه‌های ادیان الهی برای انسان را بیان می‌کند، ما اگر خودمان باشیم و آنچه داریم از بین رفتنی هستیم، ولی اگر وصل به منبعی شویم که هیچ وقت از بین نمی‌رود و به آن مملوک ظاهری رنگ آن منبع را دهیم صفت آن منبع را به خود می‌گیرد، و ماندگار می‌شود.

در برنامه‌ریزی‌های خودمان باید تمام تشکیلات را به نحوی بچینیم که به کمال مطلق پیوند بخورد.

« وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ »[4] انسان ها اگر استقامت کنند و مشکلات را تحمل کنند به بالاترین ظرفیت خود می‌رسند. و این شرط ارتقا به درجه بالاتر است.

تربیت انسان بر اساس «صبر» راه برتر برای تکامل انسان است، این حرکت در مسیری است که صبر و استقامت را می‌طلبد. تحمّل قبول مسئولیت بزرگ یکی از بسترهای اساسی برای تکامل انسان است؛ ‌انسان با این نگاه وقتی وارد مشکلات می‌شود آن‌ها را نعمت می‌بیند که ظرفیت وجودی انسان را بالا می‌برد. قلمرو صبر شامل طاعت،‌ معصیت و مصیبت می‌شود.

در زندگی اجتماعی که افراد به دو گروه مذکر و مونث تقسیم شده طبیعتا بحث رابطه مرد و زن مطرح می‌شود.

در آیات قبل این سوره به رابطه مرد و زن توجه ویژه کرده، در آیه 78 سوره نحل «وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[5] ، رابطه زن و مرد به تکثیر نسل می‌انجامد که در اینجا خداوند امکانات و ظرفیت‌های انسان را مورد دقت قرار داده و انسان را به هدف برتر توجه می‌دهد. وقتی از شکم مادرتان بیرون آورد هیچ علم وآگاهی نداشتید و ابزار تحصیل علم را فراهم کرد« وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ »[6] ، شنیدن دیدن و تفکر و تعقل فراهم شد تا شاید سپاسگزار باشیم.

با نگاهی دقیق به سوره نحل متوجه می‌شویم که به یادآوری نعمت‌های الهی بیشتر توجه شده و انسان را بر قدردانی از نعمت‌ها تشویق می‌کند.

قبل از تولد -با چنین امکاناتی- بحث ازدواج مطرح است، که در آیه 72 بیان می‌کند که از جنس خودتان همسرانی برای شما قرار داد.« وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ »[7]

در سوره‌ی «نحل» اهداف مختلفی بیان شده است و هر کدام یک بُعد از زندگی را بیان می‌کنند، ولی اصول کلی درآیات 96 تا 100 برای انسان بیان شده؛ زوجیت یک بستر تکامل است و لذا اشاره به اصناف انسان از مذکر و مؤنث می‌کند، هدف اصلی عمل صالح است که در حقیقت با صبر و استقامت به ثمر می‌رسد.

با توجه به آنچه در اواخر سوره ابراهیم اشاره شد که هدف وصل شدن به خدا است، باید عمل صالح در بستر ایمان انجام بگیرد و اولین عنصر اتصال به خدا ایمان است. بنابراین زندگی خوب در گرو ایمان و عمل صالح است.

« فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ »[8] بعید نیست که بگوییم حیات طیّبه در این آیه به حیات دنیا اطلاق می‌شود چرا که در مورد بعضی از اعمال داریم که اجر آن را در دنیا به عامل می‌دهند.

در زندگی دنیا باید به منبعی دست یافت که ما را به آفات زندگی و راه رسیدن به خدا راهنمایی کند و لذا در این سوره در رابطه با نقش قرآن آیات فراوانی دارد. بین قرآن و زندگی مطلوب با بهره برداری صحیح از نعمت‌ها ارتباط برقرار است.

با توجه به اهمیت قرآن و تلاوت آن خداوند چنین می‌فرماید:« فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ»[9]

در این آیه یک فرصت برای انسان و آفت این مسیر بیان شده است، درست است که شیطان بسیاری را گمراه می‌کند ولی با ایمان دیگر برای شیطان سلطه‌ایی نیست.« إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»[10]

سلطه شیطان برای کسانی است که برای شیطان حساب باز می‌کنند. و برای او ولایت بر خود قرار می‌دهند.

مسیر کلی بقا و ماندگاری ایمان و اتصال به منبع هستی و وجود و سرچشمه معرفت که باید فرهنگ و علم از او گرفته شود؛ و همچنین آفت‌های مسیر زندگی و نقش انسان در تعامل با خدا و شیطان و خودش در آیات این سوره بیان شده است.

در آیه 72 سوره‌ «نحل» که مربوط به خانواده و اهداف خانواده قرآنی است، پنج نعمت و هدف به چشم می‌خورد:

« وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ »[11]

    • نعمت داشتن همسری از جنس خودمان « وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا » (چون آیات در سیاق بیان نعمت‌های الهی است) و در آیات دیگر داشتن همسر را موجب رحمت وموددت و سکون معرفی می‌کند. زوجیت و ارتباط بین زن و مرد یک نعمت الهی است.

    • نعمت فرزندداری، « وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً » با رابطه زوجیت برای انسان فزرند ونوه قرار داده شده. این بیان می‌تواند اشاره به دادن یک الگو مطلوب خانواده اسلامی و مورد تأیید قرآن باشد، که خانواده‌ی مطلوب خانواده‌ای است که فرزند و نوه داشته باشد؛ کانون خانواده اسلامی باید بزرگ باشد و این مطلوب است. نه خانواده کوچک که بعد بلوغ فرزند هم رابطه بین پدر و مادر و فرزند کم رنگ شود.

    • نعمت توسعه اقتصادی با تشکیل خانواده، « وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ»؛ خدا روزی را از طیبات قرار داده، این قسمت می‌تـواند اشاره به بُعد مادی زندگی فرد که در اثر تشکیل خانواده محقق می‌شود، داشته باشد.

    • دین داری،« أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ » خانواده فرایندش باید رسیدن به حق باشد و واقعا جای انتقاد دارد که انسان با اینهمه نعمت گمراه شود. این خانواده است که بستر رسیدن ایمان به حق باشد.

    • سپاسگزاری،« وَبِنِعْمَتِ اللّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ » فرد باید به گونه‌ای تربیت شود که سپاسگزار نعمات باشد و از خدا تشکر کند.

این سوره را می‌توان سوره‌ی بیان نعمت‌ها دانست و شکر گزاری است که نماد شناخت نعمت و قدر دانی و بهره برداری صحیح و بهینه از نعمت است. تأکید بر شکرگزار بودن بخاطر اینست که قله‌ای که برای انسان تعریف شده رسیدن به مقام شکر گزاری است.