درس خارج فقه استاد مهدی هادوی‌ تهرانی

موضوع: مکتب ونظام قضایی اسلام /نگاهی به نظام قضایی اسلام /دادستان /حسبه

استاد: می‌توان با حسبه بسیاری از فعالیت‌های دادستانی اعم از فعالیت‌های قضایی و اداری (به اصطلاح حقوق ایران) در حوزه وظایف دادستانی به عنوان مبنای فقهی این بحث مطرح کرد.

تعریفی که ماوردی از حسبه می‌کند همان امر به معروف و نهی از منکر است. و این بیان با مطلب شهید در دروس هماهنگ هست.

«الباب العشرون: في أحكام الحسبة الحسبة[۱]: هي أمر بالمعروف إذا ظهر تركه، ونهي عن المنكر إذا أظهر فعله. وقال الله تعالى: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾ [آل‌عمران/۱۰۴.»[1]

ماوردی موضوع حسبه را الزام حقوق ومعونه بر استیفاء حقوق می‌گوید. که این را قبل از تعریف حسبه در بخش مقایسه حسبه با قضاء گفته است.

«لأن موضوع الحسبة إلزام الحقوق والمعونة على استيفائها»[2]

الزام حقوق والمعونة علی استیفائها می‌تواند فراتر از امر به معروف ونهی از منکر باشد. معروف یعنی آن‌چه که شرع آن امر را پسندیده می‌داند و منکر آن چیزی هست که شرع آن را ردّ کرده است. ولی وقتی گفته‌ می‌شود که حسبه چیزی هست که اشخاص را ملزم به حقوق و یاری کردن بر استیفاء حقوق کند ضرورتاً مطلق حقوق (شاید در همه موارد) صدق امر به معروف یا نهی از منکر نکند. اگر گفته شده اداء هر حقی معروف می‌باشد، پس از امر به معروف منع از آن منکر است پس نهی از منکر هست، در این صورت فرقی نمی‌کنند. ولی ممکن است در برخی موارد این محل بحث باشد که آیا این واقعاً معروفی هست که باید امر کرد یا منکری هست که باید نهی کرد.

بعد ماوردی می‌گوید حسبه (امر به معروف ونهی از منکر) وظیفه عمومی هست وهمه باید امر به معروف ونهی از منکر کنند. فرق بین متطوع (کسی که خودش امر به معروف ونهی از منکر می‌کند) و محتسب (که از ناحیه حکومت مامور هست) چیست؟ ماوردی نه فرق می‌آورد. ابن اخوة در معالم القربه فی احکام الحسبه همین عبارت ماوردی را می‌آورد ولی یکی از فرق‌ها را ذکر نمی‌کند. علت نگفتنش معلوم نیست.

«أحدها: إنَّ فرضه متعيّن على المحتسب بحكم الولاية، وفرضه على غيره داخل في فروض الكفاية.»[3]

شخص محتسب از باب این‌که برای امر به معروف و نهی از منکر منصوب شده (اجرا حسبه) وظیفه و واجب عینی (معیّن) هست، ولی بر غیر او (متطوع) واجب کفایی هست.

«والثاني: إنَّ قيام المحتسب به من حقوق تصرفه الذي لايجوز أن يتشاغل عنه، وقيام المتطوع به من نوافل عمله الذي يجوز أن يتشاغل عنه بغيره.»[4]

قیام محتسب به امر حسبه وظیفه او هست که جایز نیست به کاری دیگر مشغول شود، ولی بر غیر او (متطوع) امری مندوب و نافله هست که می‌تواند به کاری دیگر مشغول شود.

«والثالث: إنَّه منصوب للاستعداء إليه فيما يجب إنكاؤه، وليس المتطوع منصوبًا للاستعداء.»[5]

محتسب نصب شده برای دادرسی به امور مراجعین، ولی متطوع برای این کار نصب نشده است.

«والرابع: إنَّ على المحتسب إجابة من استعداه، وليس على المتطوع إجابته.»[6]

بر محتسب اجابت کسی که یاری خواسته واجب هست ولی بر غیر او متطوع واجب نیست.

«والخامس: إنَّ عليه أن يبحث عن المنكرات الظاهرة؛ ليصل إلى إنكارها، ويفحص عَمَّا ترك من المعروف الظاهر؛ ليأمر بإقامته، وليس على غيره من المتطوعة بحث ولا فحص.»[7]

(این فرق در کتاب معالم القربه ابن اخوه نیامده است.)

بر محتسب واجب هست که بررسی کند منکری اتفاق افتاده است یا نه و معروف را بررسی کند که ترک نشده است، ولی بر متطوع بررسی و جستجو واجب نیست.

(محتسب حق دخالت در امور خصوصی را ندارد که مثلا در امر خصوصی (مثلا خانه شخص) بررسی و جستجو کند که منکری انجام می‌شود.)