درس خارج فقه استاد مهدی هادوی‌ هرانی

موضوع: مکتب ونظام قضایی اسلام / مبنای دوم مکتب قضایی اسلام ودلایل آن / دلایل آقای منتظری در مساله مساوات در برابر قانون

اولین مبنا از مبانی مکتب قضایی ضرورت وجود قانون هست که بحثش گذشت. دومین مبنا تساوی تمام آحاد مسلمین در برابر قانون هست؛ یعنی به عنوان یک مبنا در مکتب قضایی اسلام باید در همه زمینه‌ها قانون داشته باشیم، وخلأ قانونی نباشد که بخشی از این قوانین از خود شریعت قابل دسترسی هست وبخشی هم توسط حاکم شرع، حکومت اسلامی با مراجعه به مبانی که در اسلام تعیین شده، قابل جعل است.

مبنای دوم مکتب قضایی اسلام ودلایل آن تساوی همه آحاد مردم در برابر قانون است. یکی از ادله‌ای که در این زمینه مطرح می‌شود (البته این مبنا جزو مسلمات هست ونیاز آن چنانی به بحث علمی ندارد، محل اختلاف نیست) آیه شریفه ﴿یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ، إِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثىٰ وَ جَعلنٰاكُمْ شُعُوبا وَ قَبٰائِلَ لِتَعٰارَفُوا، إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عنْدَ اللِّٰه أَتْقٰاكُمْ﴾[1] هست. از کلمات مبارک پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله همان بود که مرحوم صدوق در من لایحضر آورده تحت عنوان کلمات مختصر پیغمبر، که قبل از او کسی نگفته است. روایت: «النَّاسُ كَأَسْنَانِ الْمُشْطِ سَوَاء.»[2] مردم همانند دانه‌های شانه مساوی‌اند. گرچه مرحوم مجلسی در روضة المتقین ایراداتی به روایت دارد. (استاد: ولی ظاهراً مقصود تساوی به لحاظ قانونی است.) مؤید روایت همان روایت ابوالقاسم کوفی در کتاب اخلاقش آوردند، و مرحوم حاجی نوری در مستدرک از او نقل کرده است. «أَبُوالْقَاسِم کُوفِیُّ فِی كِتَابِ الْأَخْلَاقِ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُونَ كَأَسْنَانِ الْمُشْطِ يَتسَاوَوْنَ فِی الْحُقُوقِ بَيْنَهُم وَ يَتفَاضَلُونَ بِأَعْمَالِهِم وَ الْمَرءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ فَلْيَنْظر أَحدُكُم مَنْ يُخَالِلُ: وَقَالَ ص: اخْتبِروا النَّاسَ بِأَخْدَانِهِم فَإنَّمَا يُخَادِنُ الرّجلُ مَنْ يُعْجِبُهُ نَحْوُه.»[3]

دلایل آقای منتظری در مساله مساوات در برابر قانون آقای منتظری در بحث‌های که درباره حکومت اسلامی داشتند به یک مناسبت همین مساله مساوات در برابر قانون را مطرح می‌کنند و آیات و روایاتی را به عنوان دلیل ذکر می‌کنند. من جمله آن ادله آیه شریفه ﴿یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ، إِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثىٰ وَ جَعلنٰاكُمْ شُعُوبا وَ قَبٰائِلَ لِتَعٰارَفُوا، إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عنْدَ اللِّٰه أَتْقٰاكُمْ﴾[4] هست. و روایتی از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله از تفسیر قرطبی: «و عن رسول اللّٰه «ص»: «أيّها الناس، ألا إنّ ربّكم واحد و إنّ أباكم واحد. ألا لا فضل لعربيّ على عجميّ و لا عجميّ على عربي، و لا لأسود على أحمر و لا لأحمر على أسود إلّا بالتقوى.»[5] [6]

بعد به آیه ﴿وَ كَتَبْنٰا عَلَيهمْ فيهٰا أَنَّ النَّفْسَ بالنَّفْس وَ الْعَيْنَ بالْعَين، وَ الْأنَفَ بالْأنَف، وَ الْأذُنَ بالْأذُن، وَ السنَّ بالسنّ، وَ الْجُرُوحَ قصٰاص فمَنْ تَصَدَّقَ به فَهُوَ كَفّٰارَة لَهُ، وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بمٰا أَنْزَلَ اللّٰه فَأوُلٰئكَ هُمُ الظّٰالمُونَ‌﴾[7] اشاره کرده است که در باب قصاص وارد شده که این مطلب را قرآن از تورات نقل می‌کند، که یعنی مورد تایید است. که آیه با این طور قصاص کردن نشان می‌دهد که همه در برابر قانون برابرند.

بعد به روایت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله: «النَّاسُ كَأَسْنَانِ الْمُشْطِ سَوَاء»[8] هم تمسک می‌کند.

و همچنین به این قول از نهج البلاغه تمسک کرده:‌ «لن تقدّس أمّة لا يؤخذ للضعيف فيها حقّه من القويّ غير متتعتع.»[9] [10] که حضرت امیر سلام‌الله‌علیه می‌فرماید: امتی مقدس نیست که در آن امت حق ضعیف از قوی بدون زحمت و زجر وشکنجه گرفته نشود. این مضمون که در نهج البلاغه هست، در کتب لغت هم به این مضمون آمده، من جمله آن‌ها مجمع البحرین، وابن اثیر در نهایه آورده‌اند.

همچنین قصه سعادة بن قیس را نقل کرده که نشان دهنده تساوی حقوق همه آحاد مسلمین هست. «و قد جسّد النبيّ «ص» هذه المساواة على نفسه في قصّته مع سوادة: ففي سفينة البحار: «سوادة بن قيس هو الذي قال للنبيّ «ص» في أيّام مرضه يا رسول اللّٰه، إنّك لمّا أقبلت من طائف استقبلتك و أنت على ناقتك العضباء و بيدك القضيب الممشوق فرفعت القضيب و أنت تريد الراحلة فأصاب بطني، فأمره النبيّ «ص» أن يقتصّ منه فقال: اكشف لي عن بطنك يا رسول اللّٰه، فكشف عن بطنه، فقال سوادة: أ تأذن لي أن أضع فمي على بطنك، فأذن له، فقال: أعوذ بموضع القصاص من رسول اللّٰه من النار يوم النار فقال «ص» يا سوادة بن قيس، أ تعفو أم تقتص؟ فقال: بل أعفو يا رسول اللّٰه. فقال: اللّهم اعف عن سوادة بن قيس كما عفا عن نبيّك محمد «ص».»[11] [12]

بعد آقای منتظری روایتی از صحیح مسلم می‌آورد: «و في صحيح مسلم إنّ قريشا أهمّهم شأن المرأة المخزوميّة التي سرقت، فقالوا من يكلّم فيها رسول اللّٰه «ص» فقالوا: و من يجتري عليه إلّا أسامة حبّ رسول اللّٰه «ص» فكلّمه أسامة، فقال رسول الله «ص» أتشفع في حدّ من حدود اللّٰه؟ • ثمّ قام فاختطب فقال: أيّها الناس، إنّما أهلك الذين قبلكم أنّهم كانوا إذا سرق فيهم الشريف تركوه و إذا سرق فيهم الضعيف أقاموا عليه الحدّ، و أيم اللّٰه لو أنّ فاطمة بنت محمّد سرقت لقطعت يدها.»[13] [14]

روایتی دیگری از محمد بن قیس آورده (که صحیحه است)؛ «و في صحيحة محمد بن قيس، عن أبي جعفر «ع» قال كان لأمّ سلمة زوج النبيّ «ص» أمة فسرقت من قوم، فأتى بها النبيّ «ص» فكلّمته أمّ سلمة فيها، فقال النبيّ «ص»: يا أمّ سلمة، هذا حدّ من حدود اللّٰه لا يضيع، فقطعها رسول اللّٰه «ص».»[15] [16] سند: محمد بن قیس دو نفر هستند؛‌ یکی مجهول است و یکی ثقه است. آن‌که ثقه هست یکی از شواهدش این است که مستقیماً از امام باقر سلام‌الله‌علیه نقل می‌کند.

روایت دیگر از حلبی هست که وسایل‌الشیعه هم نقل کرده و سندش هم معتبر است. «و روى الحلبي، عن أبي عبداللّٰه «ع» قال: قال أميرالمؤمنين «ع» لعمر بن الخطّاب: ثلاث إن حفظتهنّ و عملت بهنّ كفتك ما سواهنّ، و إن تركتهنّ لم ينفعك شيء سواهنّ. قال: و ما هنّ يا أبا الحسن؟ قال: «إقامة الحدود على القريب و البعيد، و الحكم بكتاب اللّٰه في الرضا و السخط، و القسم بالعدل بين الأحمر و الأسود». قال عمر: لعمري لقد أوجزت و أبلغت.»[17]

در روایت دیگری درباره یکی از دختران مولانا امیرالمومنین علیه‌السلام هست. و في حديث أنّ إحدى بنات أميرالمؤمنين «ع» استعارت من أمين بيت المال علي بن أبي رافع عقد لؤلؤ كان فيه، عارية مضمونة، فقال له أميرالمؤمنين «ع» «أ تخون المسلمين؟» فقال: معاذ اللّٰه أن أخون المسلمين، فقال: كيف أعرت بنت أميرالمؤمنين العقد الذي في بيت مال المسلمين بغير إذني و رضاهم؟ فقال: يا أميرالمؤمنين، إنّها ابنتك و سألتني أن أعيرها إيّاه تتزيّن به، فأعرتها إيّاه عارية مضمونة مردودة، فضمنته في مالي و عليّ أن أردّه سليما إلى موضعه. قال: فردّه من يومك، و إيّاك أن تعود لمثل هذا فتنالك عقوبتي ثمّ أولى لابنتي لو كانت أخذت العقد على غير عارية مضمونة مردودة لكانت إذا أوّل هاشميّة قطعت يدها في سرقة. قال: فبلغ مقالته ابنته فقالت له: يا أمير المؤمنين: أنا ابنتك و بضعة منك، فمن أحقّ بلبسه منّي؟ • فقال لها أميرالمؤمنين «ع» يا بنت علي بن أبي طالب، لا تذهبنّ بنفسك عن الحقّ، أ كلّ نساء المهاجرين تتزيّن في هذا العيد بمثل هذا؟! قال: فقبضته منها و رددته إلى موضعه.»[18] [19] [20]

آقای منتظری با آوردن این روایات می‌خواهد بگوید که در سیره معصومین علیهم‌السلام همه مردم در برابر قانون برابرند.

در جایی دیگر در نوشته امیرالمومنین سلام‌الله‌علیه به بعضی از عمالش هست که بعضی از اموال مسلمین در نزدش گم شد. و في كتاب لأميرالمؤمنين «ع» إلى بعض عمّاله حين اختطف بعض ما كان عنده من أموال المسلمين: «واللّٰه لو أنّ الحسن والحسين فعلا مثل الذي فعلت ما كانت لهما عندي هوادة و لا ظفرا منّي بإرادة حتّى آخذ الحقّ منهما و أزيل الباطل عن مظلمتها.»[21]

در جایی دیگر درباره داستان نجاشی در بحار عن المناقب آمده؛ و في البحار عن المناقب: «بلغ معاوية أنّ النجاشي هجاه قدّس قوما شهدوا علیه عند عليّ «ع» أنّه شرب الخمر، فأخذه عليّ «ع» فحدّه، فغضب جماعة علي علیّ «ع» في ذلك، منهم طارق بن عبداللّٰه النهدي، فقال: يا أميرالمؤمنين ما كنّا نرى أنّ أهل المعصية و الطاعة و أهل الفرقة و الجماعة عند ولاة العقل و معادن الفضل سيّان في الجزاء حتّى ما كان من صنيعك بأخي الحارث- يعني النجاشي- فأوغرت صدورنا و شتتت أمورنا، و حملتنا على الجادّة الّتي كنّا نرى أنّ سبيل من ركبها النار. فقال عليّ «ع» «إنّها لكبيرة إلّا على الخاشعين.» يا أخا بني نهد، هل هو إلّا رجل من المسلمين انتهك حرمة من حرمة اللّٰه فأقمنا عليه حدّها زكاة له و تطهيرا؟ يا أخا بني نهد، إنّه من أتى حدّ ا فأليم (فأقيم) كان كفّارته. يا أخا بني نهد، إنّ اللّٰه - عزّوجلّ يقول في كتابه العظيم «و لا يجرمنّكم شنآن قوم على أن لا تعدلوا، اعدلوا هو أقرب للتقوى.» فخرج طارق و النجاشي معه إلى معاوية و يقال: إنّه رجع.»[22]

(استاد: قدّس در روایت ظاهراً باید فدسّ باشد، یعنی عده‌ای علیه نجاشی دسیسه کردند.)