درس خارج اصول استاد محمدجواد محمدی گلپایگانی

در یک دسته بندی کلّی عوارض را تقسیم میکنند به عوارض بی واسطه، یعنی آن هایی که به سبب بی واسطه بر موضوع حمل میشوند، و عوارض با واسطه، یعنی آن هایی که با واسطه حمل میشوند، با واسطه امر داخلی و یا یک امر خارجی، بنابراین تقسیم بندی کلّی ما عوارض بی واسطه و عوارض با واسطه است که هر کدام تقسیمات دیگری دارند که انشاالله خواهیم پرداخت.

حال کدام عرض ذاتی است؟(طبقِ نظر قدماء و متأخرین) و کدام یک عرض غریب است؟(طبقِ نظر قدماء و متأخرین)، مشخص شدن این سوالات به جهت این است که بدانیم کدام یک داخل در علم قرار میگیرد و کدام یک از گزاره ها و قضایاء در علم قرار نمیگیرد و به اصطلاح خارج از موضوع است.

ابتداً باید بدانیم این عوارض چه هستند تا بفهمیم عرض ذاتی و غریب آن چگونه است و چگونه تفکیک میشود، منظور از واسطه این سه نوع واسطه ها هستند که محمول بر موضوع حمل میشود به سبب واسطه، آن واسطه به چه معناست؟ در بیان منطقی این سه قسم زیر می باشد.

1. واسطه در ثبوت

2. واسطه در اثبات

3. واسطه در عُروض

وقتی که در یک قضیه یک محمولی اسناد داده میشود به موضوعی، مثلاً: آتش حرارت دارد، آب داغ است، زمین گِرد است، همه گزاره ها در علوم به همین شکل هستند و باید برای آنها یک حمل و یک اسناد داشته باشیم، اگر این حمل و این اسناد یک علّت ثبوتی داشته باشد و آن واسطه در ثبوت آن میشود علّتِ تحقق این محمول بر موضوع، علّتِ این ثبوت محمول برای آن موضوع و این معروض را واسطه در ثبوت میگویند. مثلاً: آب داغ است یا هسته زمین حرارت دارد، اگر چنین گزاره هایی وجود داشت که وجود نیز دارد، در این مثال هسته زمین به چه واسطه ای حرارت دارد؟ به واسطه آتش و یا به واسطه یک علّت و حرارت برای هسته زمین که جزو ذات آن نیست و اگر گفتن این فلز (هسته زمین فلز است) هسته زمین حالتِ مُذاب دارد، این به واسطه حرارتی است که در جای دیگر و منشاء دیگر دارد. پس بنابراین علّتِ ثبوتِ محمول بر موضوع را واسطه در ثبوت میگوییم. واسطه در ثبوت منافات با حقیقتِ اسناد ندارد و اسناد یک اسناد حقیقی است، وقتی می گوییم آب داغ است، حالتِ مجازی نیست چون واقعاً آب داغ است، حال آب فی نفسه که داغ نیست و داغ بودنش علّتی دارد و علّت آن این بوده که مثلاً روی آتش بوده است، این مانع از آن نیست که این گزاره جمله اسناد مجازی باشد بلکه این اسناد یک اسناد حقیقی می باشد، پس واسطه در ثبوت فقط حیثیت تعلیلی دارد. الان خود شما تمامِ گزاره های اسناد که داده میشود، محمولی برموضوعی مترتب میشود و ذاتی آن نباشد قطعاً یک واسطه در ثبوت وجود دارد، فقط ذاتی است که(الذاتی لا یعلل) اگر شما بگویید انسان موجودی است ناطق، متفکر، اندیشمند، این واسطه در ثبوت نیاز ندارد و عقل جزو ذاتیات انسان میباشد، و اگر بگوییم که انسان بیمار میشود، مریض میشود، بیماری ذاتی انسان نیست و علّت دارد و تمام آنچه که ذاتی موضوع نباشد علّت و واسطه در ثبوت دارد، و فقط ذاتیات است که نیاز به واسطه در ثبوت ندارد و غیر ذاتیات علّت می‌خواهند ولی این واسطه در ثبوت ها منافاتی با اسنادِ حقیقی ندارند و تمام گزاره های علمی، گزاره های حقیقی هستند و ما میگوییم واسطه در ثبوت.

واسطه در اثبات چیست؟ واسطه در اثبات آن چیزی است که موجبِ علمِ ما به اسناد میشود و موجبِ علمِ ما به این حمل میگردد و حالتِ دلیلیّت دارد و حالتِ علیّت ندارد بلکه حالتِ نشانه و دلیل دارد.

الان در زمان کنونی میبینید که در تلویزیون میگویند مثلا در مراکش زلزله آمده است و بعد از آن شما میگویید که شما مگر مراکش رفته بودی؟ بعد جواب می دهند که در روزنامه خواندم و یا در تلویزیون دیدم و این رسانه ها میشوند واسطه در اثبات، و علّتِ زلزله که این موارد نیستند، بلکه از طریق گزارش متوجه و علم به آن دلیل پیدا می شود و علّتِ زلزله نیست. علیّت با دلیلیّت فرق دارد، واسطه در ثبوت علیّت دارد و واسطه در اثبات دلیلیّت دارد و دلیل با علّت فرق دارد.

گاهی موقع چرا ها(چرا؟) سوال از علّت است و گاهی موارد سوال از، دلیلیّت است.

چرا میگوییم ستاره است؟ می گوییم که رصد شد و نور آن را دیدیم، این ها میشوند واسطه در اثبات، این موارد که علّتِ این ستاره نیست بلکه دلیلِ علم ما به بودن آن است و نور آن دلیل علم ما به آن است. مثلاً میگوییم که چرا فلان جا آتش گرفته است؟ و می گوید که من دود آن را دیدم و دود آن میشود واسطه در اثبات؛ و چرا آنجا آتش گرفته است؟ چون موارد محترقه بود و این میشود واسطه در ثبوت و خیلی از این واسطه ها واسطه در اثبات هستند و واسطه در اثبات هیچ منافاتی با حقیقتِ اسناد ندارد و اسناد، اسنادِ حقیقی است زیرا واسطه در اثبات، هیچ وساطت در حمل ندارد، وساطت آن فقط در علم می باشد و جنبه اعلامی دارد، جنبه ارشادی دارد، جنبه تعلیلی ندارد و جنبه مجازی نیز ندارد و گاهی موارد واسطه در اثبات و واسطه در ثبوت و اسناد یکی میشوند و گاهی با یکدیگر جمع میشوند و هیچ اشکالی ندارد، مثلاً خانه سوخت، کارخانه سوخت، چرا؟ به علّتِ آتش، به دلیل آتش و آتش هم میتواند علّت باشد و هم دلیل، هم واسطه در ثبوت می باشد و هم واسطه در اثبات، پس دیدیدم که در بعضی با یکدیگر نیز جمع میشوند و اشکال ندارد و این ها منافاتی با حقیقت گزاره ندارند.

اما نوع سوم که واسطه در عُروض است اصلاً حمل نسبتِ به آن موضوع صورت نمیگیرد و حمل در واقع نسبت به یک موضوع دیگر است و حملِ محمول است بر همان واسطه نه بر موضوع، مثلاً میگوییم استالین در جنگ 50 میلیون نفر را کُشت، خب استالین 50 میلیون نفر را کشت این واسطه در عُروض دارد و خودش که نکشته است بلکه دستور داده است یا... پس بنابراین خودِ عملِ قتل به دست استالین صورت نگرفته است و دستور قتل را صادر کرده است و تعبیر یک تعبیر مجازی است و واسطه در عُروض وجود دارد، یعنی کسانی بوده اند که خودِ آنان مرتکب قتل شده اند ولی منتها به دستور استالین و وقتی که واسطه در عُروض وجود داشته باشد، و مثلاً شما به فلانی میگویید آقای فلانی شما چه موقع پرواز میکنید؟ آن شخص می گوید ساعت 2 پرواز میکنم، خب آدم که پرواز نمیکند بلکه هواپیما پرواز می کند و اسناد پرواز به انسان میشود اسنادِ مجازی، زیرا واسطه در عُروض وجود دارد، در واقع من پرواز میکنم به وسیله هواپیما، پس اسناد پرواز در حقیقت به همان واسطه است و حمل به همان واسطه صورت گرفته است و عَرض بر واسطه عارض شده است نه بر نفسِ موضوع.

علت تقسیم این موارد بخاطر این است که یکسری تفاوت در اقوال قدماء و متأخرین وجود دارد، و همچنین بعضی آمده اند گفته اند که: فقط و فقط آنجاهایی که واسطه در عُروض باشد داخلِ در علم نیست، که متأخرین به این سمت حرکت کرده اند و چرا در انواع عوارض تفکیک قائل میشوید؟ واسطه خارجی، واسطه داخلی، واسطه اعم، واسطه اخص، واسطه مساوی، خب یک مرتبه بگویید جایی خارج از علم است که تعابیر، تعابیر مجازی باشد و واسطه در عُروض وجود داشته باشد و حمل بر آن موضوع نیست بلکه حمل در موضوع دیگری است.

این اصطلاحات برای آن گفتیم که در آینده میخواهیم به تعریف علم بپردازیم و این سه دسته بندی لازم است.

بطور کلّی واسطه در عوارض را به این سه نوع تقسیم میکنند و نتیجه این که بعضی از عوارض وقتی بر موضوع حمل میشوند با واسطه هستند، خب زمانی که میگوییم با واسطه هستند یعنی واسطه در ثبوت و عُروض است و واسطه در اثبات را داخل نمیکنیم. و زمانی که میگوییم واسطه میخورد منظور واسطه در ثبوت و عُروض است و واسطه در اثبات اصلاً واسطه نیست و فقط جنبه علمی دارد و زمانی که میگوییم واسطه ندارد یعنی واسطه در ثبوت و عُروض ندارد و آن ها ذاتیات هستند و واسطه در اثبات محلی از اعراب ندارد و حتی ذاتیات نیز میتوانند واسطه در اثبات داشته باشند، مثلاً الانسان ناطقٌ، خب چرا انسان موجودی متفکری است؟ بعد میگوید ببین انسان ها چقدر کتاب نوشته اند و معلوم میشود که فکر دارند، این ها واسطه در اثبات است و منافاتی با ذاتیات ندارد.پس بنابراین وقتی میگوییم عوارض با واسطه یا بی واسطه، مقصودمان واسطه در ثبوت و عُروض میباشد.

و عوارض با واسطه کدام ها هستند که تقسیم بندی دیگری دارد برای جلسه بعد انشاالله.