درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی
99/09/02
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: صیغه امر /اوامر /مقصد اول
خلاصه مباحث گذشته:
بحث ما در استعمال جمل خبریه در مقام بعث و تحریک بود.1- استعمال جمل خبریه در مقام انشاء
مرحوم آخوند دو احتمال مطرح کرد که یکی از آنها را قبول کرد. احتمال اول این بود که جمل خبریه بعد از آنکه به داعی مطلوبیت استعمال شده، امر دائر بین این است که طلب منظور به این جمل، طلب الزامی باشد یا جامع بین وجوب و استحباب، که اگر دلالت بر خصوص وجوب نداشته باشد، این کلام در دلالت بر وجوب مجمل خواهد بود چون اعم از وجوب است و دلالتی بر وجوب ندارد.وجه عدم دلالت بر وجوب را اینطور مطرح کرد که معنای حقیقی این جمل حکایت است و با قیام قرینه بر عدم اراده معنای حقیقی، مجازات متعدد است و وجوب یکی از این مجازات است و موجبی برای تعین اراده این مجاز در بین مجازات نیست. اگر قرینه ای بر تعیین معنای مجازی نباشد، کلام مجمل است. پاسخ از این قول را به بیان مختار خودش حواله داده است که این جمل بر وجوب دلالت دارد.احتمال دوم در کلام ایشان این بود که معنای مستعمل فیه در هر دو مورد اخبار و انشاء واحد است و تمیز اینها از یکدیگر دواعی است. احتمال دیگری در مقام موجود است. جمل خبریه در مقام انشاء مستعمل در معنای حکایت است و داعی اخبار و انشاء واحد است لکن در مقام انشاء، اخبار مقید است. وقتی که جمله ای را در مقام اخبار به کار می برد اخبار مطلق است ولی وقتی در مقام انشاء به کار می برد، مستعمل در اخبار مقید است. وقتی که می گوید «من زاد فی صلاته یعید صلاته» حکایت از وقوع فعل توسط کسی که ممتثل و مطیع است. مرحوم آخوند می فرماید جمل خبریه مستعمل در مدلول استعمالی مقام اخبار است به داعی انشاء و داعی جزء معنای استعمالی نیست. مرحوم خویی می فرماید داعی جزء معنای استعمالی است ولی با این بیان مرحوم آخوند کلام مرحوم خویی رد می شود. لفظ دال بر داعی به دلالت وضعیه است ولی نه به استعمال. امر دلالت دارد بر اینکه داعی بر امر بعث است ولی داعی، مستعمل فیه لفظ نیست. پس قرینه بر مجاز این است که داعی اخبار و حکایت نیست بلکه داعی، انشاء طلب است و داعی مستعمل فیه لفظ نیست. اما اینکه گفته می شود بعد از آمدن قرینه صارفه مجازات متعدد است، مرحوم آخوند می فرماید هرچند مجازات متعدد است ولی مناسبت معنای وضعی اقتضاء می کند که مراد از این مجاز وجوب باشد چون تناسب معنای اخباری با وجوب بیش از تناسب اخبار با استحباب است چرا که معنای حقیقی این است که اعاده حتما واقع می شود که با وجوب انسب است. از همینجا دانسته می شود که دلالت جمل خبریه بر وجوب، آکد از جمل انشائیه است چون «أعد» طلب است و «یعید» وقوع اعاده را مفروغ عنه فرض می کند. بعد مرحوم آخوند متعرض این جهت می شود که این جمل خبریه مدلول استعمالی اش اخبار است لکن همانطور که گفته شد به داعی تحریک و بعث است. اگر گفته شود در مقام استعمال، کذب لازم می آید چون در مواردی اعاده در خارج واقع نمی شود. ایشان فرمود ملاک در کذب مقصود تفهیمی است نه مدلول استعمالی وگرنه در اکثر کنایات کذب لازم می آید مثلا می گویید «زید کثیر الرماد» که دلالت بر بخشش دارد ولی ممکن است اصلا خاکستر نداشته باشد. بعد ایشان می فرماید اگر کسی دلالت مجازیه را نپذیرد بیان دیگری برای دلالت جملات خبریه در وجوب داریم. مرحوم آخوند می فرماید جملات خبریه به دلالت اطلاقیه دال بر وجوب است. ایشان می فرماید نکته ای که گفتیم برای تعین مجاز وجوبی در دوران امر بین مجازات متعینه، اگر موجب ظهور در کلام شد که کلام ما ثابت است و اگر نشد لااقل اقتضاء می کند تعین وجوب را. اگر تعین پیدا کرد امر دائر است بین اینکه اراده استعمالیه به متعین تعلق گرفته باشد یا به مجمل، اصاله البیان و مقدمات حکمت رفع اجمال می کند یعنی ما یک تعین درست کردیم با قرینه ای که قبلا گفتیم که وجوب انسب به معنای مجازی جمل خبریه است حتی اگر ظهور را قبول نکنیم ولی تعین ساز است.تعین در اینجا به معنای تعین دلالت لفظ بر آن نیست که بگویید همان ادعای ظهور شد بلکه به این معناست که امر دائر است بین خصوص آن یا تردید. اگر امر دائر بین تعین و تردید(اجمال) شد، اصل عدم اجمال است. مقدمات حکمت ظهور ساز است و تعین مقدمه ظهور است. ظهور با مقدمات حکمت شکل می گیرد. ایشان فرموده «فإن تلك النكتة إن لم تكن موجبة لظهورها فيه فلا أقل من كونها موجبة لتعينه من بين محتملات ما هو بصدده فإن شدة مناسبة الإخبار بالوقوع مع الوجوب موجبة لتعين إرادته إذا كان بصدد البيان مع عدم نصب قرينة خاصة على غيره فافهم»[1]
از اینجا معلوم شد که نکته اطلاق یکی از این دو امر است: اجمال اثباتی – تقیید ثبوتیاینکه گفته می شود اطلاق، اقتضای عدم تقیید را دارد به این خاطر است که به حسب ثبوت، اطلاق اقتضای عدم تقید را دارد چون اطلاق نیاز به جعل تقیید دارد. تناسب بین مقام اثبات و ثبوت اقتضاء می کند که اگر در مقام اثبات تقییدی نبود، حاکی از این است که در مقام ثبوت هم تقییدی نیست. عدم تقیید در مقام ثبوت، مساوق با اطلاق است و عدم تقیید در مقام اثبات، کاشف از عدم تقیید در مقام ثبوت است. این در مواردی است که مولا مثلا می تواند صلات را به قنوت مقید کند ولی مطلق امر به صلات می کند. نکته دیگر در اطلاق، اجمال اثباتی است نه تقیید ثبوتی. بالا گفتیم تقیید ثبوتی مساوق با تقیید است و عدم تقیید مساوق با اطلاق است و تناسب با عدم تقیید اثباتی و عدم ثبوتی حاکی از اطلاق است. اما نکته این اطلاق که مرحوم آخوند در بحث دلالت جمله خبریه بر وجوب می گوید این نیست که در مقام ثبوت مقید است بلکه در مقام اثبات اجمال پیش می آید. چرا امر در مقام اثبات باید حمل بر وجوب شود؟ چون اگر حمل بر وجوب نشود لازمه اش اجمال در مقام اثبات است. نکته اطلاق در اینگونه موارد که ذکر شد همین است اما در مثل قضیه عدم تقید صلات به قنوت، در حقیقت تناسب بین مقام اثبات و ثبوت است یعنی عدم تقیید در مقام اثبات، مناسب با عدم تقیید در مقام ثبوت است. اصاله التطابق بین مقام اثبات و ثبوت اقتضاء می کند که عدم تقیید اثباتی مطابق با عدم تقیید ثبوتی باشد. نکته دیگر برای اطلاق این است که با قطع نظر از مقام ثبوت، تناسبش با تقیید است و مناسبت مقام اثباتی اقتضاء می کند به ذکر قید. جدای از این نکته اش اثباتی است چون در مقام اثبات عدم تقیید، یا باید موجب اجمال باشد یا موجب تعین و موجب تعین بودن، موافق اصل است. پس تعین منشاء ظهور اطلاقی و ظهور عدم اجمالی است نه تناسب بین مقام اثبات و ثبوت در عدم تقیید ثبوتی و عدم تقیید اثباتی. قبلا گفتیم اطلاق همیشه به معنای سریان نیست بلکه گاهی اطلاق موجب سریان است و گاهی نتیجه الاطلاق تضییق است مانند اینکه اطلاق وجوب اقتضای عینی و تعیینی بودن دارد. از همین قبیل اطلاق ماده امر، مقتضی وجوب است. مرحوم آخوند در اینجا می فرماید اطلاق همه جا به نکته عدم تقیید و تناسب تقیید اثباتی و ثبوتی نیست بلکه گاهی اطلاق به نکته عدم اجمال و دفع اجمال، در دوران امر بین اجمال و تعین است. نکته ای که صیغه امر ظاهر در وجوب است با نکته جمله خبریه در وجوب متفاوت است. نکته صیغه عدم تقیید بود مانند اطلاق امر به صلات نسبت به نفی قنوت ولی نکته اطلاق جمل خبریه دفع اجمال است.
