درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: ماده امر /اوامر /مقصد اول

خلاصه مباحث گذشته:

محصل بحث ما در توجیه اختیار این بود که وجدان حکایت می کند در اختیار چهار امر وجود دارد و این غیر از بحث این است که اختیار امر وجدانی است. آن چهار امر عبارت بودند از قدرت - عدم مانع - عزم و اراده - داعی. تأثیر داعی هرچند به نحو حتمی است ولی حتمی بودن اعم از جبر است و مستلزم جبر نیست.

1- توجیه اختیار

اراده علت فعل است و به این معناست که این فعل را انجام می دهم در حالی که قدرت بر ترک آن را دارم. اگر اراده محقق شد، فعل محقق می شود. به همین خاطر گفته می شود ایجاد عین وجود است و تغایر اعتباری دارند. نباید بین حتمیت و ضرورت به معنای اضطرار خلط کرد. حتمیت منافات با اختیار ندارد و منجر به جبر نمی شود.

این نحوه از اختیار منجر به تفویض نمی شود چون وجود هر معلولی عین تحقق علت است و اگر علت محقق نباشد، معلول نیز محقق نیست. معلول حدوثا و بقاء نیازمند علت است. اینکه می گویند معلول عین ربط است یعنی عین فقر و حاجت است.

ایجاد داعی توسط خداست و این داعی موجب جبر نمی شود. تأثیر داعی در تحقق اراده موجب جبر نیست چون تأثیر داعی باید در معلول خودش باشد و معلول داعی، اختیار است و اضطرار نیست.

مراد از باید و حتمیت این نیست که تشریعا باید گناه را انتخاب کند. در روایت آمده «إِنَّ اللَّهَ لَمْ يُجْبِرْ أَحَداً عَلَى مَعْصِيَتِهِ وَ لَا أَرَادَ إِرَادَةَ حَتْمٍ الْكُفْرَ مِنْ أَحَدٍ وَ لَكِنْ حِينَ كَفَرَ كَانَ فِي إِرَادَةِ اللَّهِ أَنْ يَكْفُرَ وَ هُمْ فِي إِرَادَةِ اللَّهِ وَ فِي عِلْمِهِ أَنْ لَا يَصِيرُوا إِلَى شَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَيْرِ قُلْتُ أَرَادَ مِنْهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا قَالَ لَيْسَ هَكَذَا أَقُولُ وَ لَكِنِّي أَقُولُ عَلِمَ أَنَّهُمْ سَيَكْفُرُونَ فَأَرَادَ الْكُفْرَ لِعِلْمِهِ فِيهِمْ وَ لَيْسَتْ هِيَ إِرَادَةَ حَتْمٍ إِنَّمَا هِيَ إِرَادَةُ اخْتِيَارٍ»[1] خدا از گناهکار اراده اختیار دارد یعنی با اختیار خودش انتخاب کفر و معصیت کند. خدا فاعل مختار آفرید. پس اراده خدا او را وادار به کفر نمی کند. اراده خدا منشأ کفر نیست. اراده خدا این است که او با اختیار خودش کفر را برگزیند.