درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: کلام مرحوم صدر / صحیح و اعم/ مقدمه علم اصول

دو بیان برای تصویر جامع بیان شد؛ یک بیان جامع بسیط بود از مرحوم آخوند و یک بیان جامع مرکب بود به تقریر محقق اصفهانی که اختصاصی به قول به صحیح نیز نداشت؛ سپس کلام مرحوم صدر بیان شد که تقریر و شرح تفصیلی بر بیان اصفهانی است؛ البته شهید صدر فرمودند اگر محقق اصفهانی تصریح نکرده بود که جامع نمیتواند ترکیبی باشد؛ کلام ما و محقق اصفهانی یکی بود. که ما نیز در پاسخ به مرحوم صدر گفتیم نه تنها محقق اصفهانی تصریح به جامع بسیط نکرده بلکه تصریح به جامع ترکیبی نموده است و اینکه در موضعی گفته جامع ترکیبی نیست، در این بحث نبوده؛ بلکه در مورد جامع ماهوی و مقولی گفته است که جامع به نحو ترکیبی و به نحو تشکیکی محال است؛ اما در ما نحن فیه جامع مورد نظر محقق اصفهانی جامع اعتباری و مؤلف از مقولات متفاوت و وجودات متعدد است و لذا ایشان عنوان صلاه را در قبال ماهیت حقیقیه تصویر کرد؛ چرا که فرمودند: «الماهیه علی قسمین…ماهیت حقیقیه که ابهام در ذات آن نیست…. و ماهیت غیر حقیقیه مانند صلاه» پس این که محقق اصفهانی فرمود جامع ترکیبی صحیح نیست، منظور جامع مقولی ترکیبی است.

بنابر این کلام شهید صدر چیزی جز شرح و تفصیل بر مرام اصفهانی نیست.

بله محقق اصفهانی گفته است «یحتمل ان یکون من قبیل المعاجین» یعنی ممکن است جامع ماهوی ترکیبی تصویر شود و شاید همین باعث شده که مرحوم صدر توهم نموده کلام محقق اصفهانی با بیان ایشان متحد است؛ اما محقق اصفهانی این کلام را ذیل جامع مقولی مطرح کرده است و در ادامه گفته است این نوع تصویر از جامع صحیح نیست؛ زیرا لازمه این که مسمی در نماز از قبیل مسمی در معاجین باشد؛ اختصاص صلوه به نماز صحیح اختیاری است و لذا دیگر اقسام نماز باید عِدل و جایگزین نماز باشند بلکه حتی در خود نماز اختیاری نیز در مثل تسبیحات و حمد این نوع تصویر از جامع تطبیق نمی شود. پس محقق اصفهانی جامع ترکیبی ماهوی را نپذیرفتند سپس در ادامه محقق اصفهانی قصد داشت موضوع له نماز را به نحو جامع مقولی تشکیکی تصویر کند به این نحو که زیاده و نقص در اجزاء تاثیری در مسمی نداشته باشد که در آن نیز اشکال نمود؛ زیرا نماز مؤلف است و لازمه جامع مقولی تشکیکی، اختصاص مسمی به افراد صحیح اختیاری است.

بنابر این در تقریر جامع ترکیبی از مرحوم صدر و محقق اصفهانی دو بیان نقل شد که هر دو کلام صحیح است.

کلام مرحوم صدر در مرحله پنجم تصویر جامع

شهید صدر در تصویر جامع، پنج مرحله مطرح نمودند که مرتبه پنجم آن جامع بین وجود و عدم بود که آن را به دو بیان تصویر کردند بیان اول این بود که بسمله حتی در فرض اختیاز جزء نماز نیست بلکه حصه توام با بسمله مصداق نماز است و بیان دوم این بود که نماز دو مصداق دارد یک مصداق، اجزای همراه بسمله و یک مصداق اجزای بدون بسمله است.

اشکال به بیان دوم: تقید به اضطرار و نسیان ممکن نیست

اگر اشکال شود که این گونه جامع برای تعلق امر و صحت تکلیف کامل نیست؛ زیرا امر به مقید به بسمله در حال اختیار و فاقد بسمله در حال اضطرار و نسیان، تعلق گرفته است؛ بنابر این نماز بدون بسمله از مضطر و ناسی صحیح است؛ درحالیکه در فرض نسیان، تعلق امر به عنوان ناسی صحیح نیست، چرا که مکلف ناسی، ملتفت به نسیان نیست و الا از نسیان خارج می شد، پس مکلف از تکلیف به ناسی منبعث نخواهد شد ولذا تکلیف عنوان ناسی ممکن نیست؛ همان گونه که اضطرار نیز در اختیار مکلف نیست و لذا نمی تواند ترک بسمله در حال اضطرار، قید و متعلق تکلیف باشد.

پاسخ اول: جامع بین مقدور و غیر مقدور، مقدور است

جامع بین مقدور و غیر مقدور، مقدور است؛ هر چند که خصوص تکلیف ناسی به ترک بسمله ممکن و مقدور مکلف نیست اما برای صحت امر به جامع، قدرت بر حصه ای ازآن کافی است مثلا جامع بین پرواز و راه رفتن، مقدور انسان است.

پاسخ دوم: تسمیه به غیر مقدور مانعی ندارد

بحث در تسمیه است نه در قدرت مکلف و لذا اشکالی ندارد که موضوع له صلاه، در فرضی مقدور مکلف نباشد یعنی هر چند که نماز غیر مقدور نمی تواند مامور به و صحیح باشد اما تسمیه نماز به آن مانعی ندارد.

اشکال به عرفی بودن جامع مذکور و پاسخ به آن

اگر اشکال شود که این گونه جامع پیچیده _چه طبق تصویر محقق اصفهانی و چه طبق تصویر مرحوم صدر_ نمی تواند موضع له صلاه باشد؛ زیرا معنای عرفی صلاه این گونه پیچیده نیست.

در پاسخ می گوییم، تصویر جامع غیر از آنچه گفته شد معنای دیگری نمی تواند داشته باشد و لذا چاره ای از تصویر جامع مذکور نیست.[۱]

بله ممکن است اشکال شود که تعقید جامع طبق قول به صحیح تنبیهی بر عدم صحت قول به صحیح است؛ اما بالاخره اگر گفته شود که نماز وضع برای صحیح شده است تصویر جامع پیچیده است.

همچنین اگر اشکال شود که در مورد متوحل و غریق نماز به تکبیر و تسبیح کفایت می کند و دیگر اجزاء ساقط است و تصویر جامع مذکور در مورد غریق و… قابل تطبیق نیست؛ زیرا خارج بودن همه اجزا غیر از تکبیره از حقیقت نماز، خلاف مرتکز قطعی است.

در پاسخ می گوییم ممکن است اصلا اینگونه نماز، عرفا و شرعا بدیل نماز است؛ زیرا استعمال اعم از حقیقت است و صدق صلاه حقیقی بر آن صحیح نیست هر چند که این عمل مسقط نماز است و قضای نماز نیز واجب نیست.

کلام محقق عراقی در تصویر جامع

آخرین تقریر در مقام کلام محقق عراقی است که فرموده است: جامع طبق قول به صحیح، می تواند جامع حقیقی غیر مقولی باشد؛ یعنی صلاه وضع برای جامع وجودی حقائق مختلفه شده است نه وضع برای جامع حقیقی مقولی به این توضیح که:

نماز مولفه از مقولات مختلفه، دو حیثیت دارد یک حیث مقولی و یک حیث وجودی؛ از حیث مقولی، اجزا با یکدیگر متفاوت و متباین هستند مثلا یکی از مقوله وضع و یکی مقوله جوهر و… است؛ اما نماز بر حیث مقولات وضع نشده است؛ چرا که جامعی بین مقولات متعدد نیست؛ بلکه برای وجودات توأم با مقولات، وضع شده است و وجودات حیث مشترکی دارند؛ زیرا حیث وجود، در همه اجزا مشترک است.

بنابر این حیث وجود اجزاء موضوع له است به نحوی اگر می شد وجود خاص این مقولات، بدون این مقولات محقق باشد، همان موضوع له است یعنی وجود توأم با این مقولات، اگر ممکن بود بدون این مقولات محقق شود، همان مامور به بوده است؛ اما وجودات در ضمن رکوع و سجود و … در ضمن ماهیات خاص محقق می شوند و امکان ندارد خارج از ماهیت محقق شوند؛ ولی ماهیت خاص هر یک از وجودات داخل در مسمی نماز نیست؛ بلکه مسمی نماز صرفا وجود اجزا است.

بنابر این از آنجا که وجودات تشکیکی هستند و بین همه آنها جامع وجود دارد؛ می تواند همان وجود جامع واحد، موضوع له باشد؛ یعنی حالات مختلف نماز، اختلافی تشکیکی دارند ولی وجود واحدی دارند؛ پس وجود هر یک با وجود دیگری تفاوت دارد اما جامع حقیقی بین آنها وجود دارد.[۲]

[۱] بحوث فی علم الأصول، السید محمد باقر الصدر، ج۱، ص۱۹۴٫

[۲] نهایه الافکار، آقا ضیاء الدین العراقی، ج۱، ص۸۲٫