درس خارج اصول استاد محمد محمدی‌قائینی

بحث در توجیه عبادات مکروهی بود که بدل ندارند. منظور از بدل نداشتن این است که یک مصداق بیشتر ندارد و این طور نیست که امر به جامع تعلق گرفته باشد که بیشتر از یک مصداق داشته باشد. مثلا روزه ماه رمضان بدل ندارد چون قضای آنها روزه در ماه رمضان نیست بر خلاف خود روزه قضا که مصادیق متعدد دارد یعنی کسی که یک روز قضاء بر عهده او است آن روز را در روزهای مختلف ایام سال می‌تواند انجام دهد و لذا اینکه برخی خواسته‌اند بگویند روزه عاشوراء هم بدل دارد خروج از اصطلاح بدل به این معنا ست که گفتیم.

چند توجیه را از کلمات علماء نقل کردیم و گفتیم به نظر ما همه مبتلا به اشکال هستند. یک توجیه در خصوص روزه عاشوراء بیان کردیم ولی گفتیم این بیان برای توجیه همه عبادات مکروهی که بدل ندارند کارآمد نیست.

حل اصلی محذور متصور در عبادات مکروه بدون بدل به نظر ما از این جهت است که این اشکال از این جهت ناشی شده است که تصور کرده‌اند مثلا روزه هر روز مستحب است که هر روز یک امر مستقل دارد و لذا روزه عاشوراء بدل ندارد. یا نماز در هر لحظه مستحب است و امر مستقل دارد و لذا نافله در هنگام طلوع خورشید یا عصر بدل ندارد.

به نظر ما روزه‌های مطلوب از مکلف دو نوع است یکی روزه هر روز به نحو استغراق مامور به است و امر دارد و دیگری امر به روزه بعضی از ماه یا سال مثل امر به سه روز روزه در هر ماه یا بعض روزهای ماه رجب و ... روشن است که امر به روزه بعض ایام ماه یا سال، بدل دارد یعنی وقتی گفته شد روزه گرفتن یک روز از رجب مستحب است، روزه هر کدام از روزهای ماه رجب مصداق جامع مامور به است.

بر این اساس روزه عاشوراء مشروع است از این جهت که می‌تواند مصداق متعلق امر به روزه برخی از ایام ماه یا سال باشد یعنی روزه روز عاشوراء می‌تواند مصداق متعلق امر به یک روزه در سال، یا سه روز روزه در ماه و ... باشد.

بعد از اینکه برای این روزه بدل تصویر شد، هر جوابی که در قسم دوم از عبادات مکروه بیان می‌شود در اینجا هم قابل تطبیق است و نهی از روزه عاشوراء، مثل نهی از نماز در حمام است.

نوافل مبتدئه در برخی ساعات شبانه روز هم همین طور است. امر به نماز در بعض اوقات شبانه روز هست مثل امر به دو رکعت نماز مستحبی در طول روز، و متعلق این امر مصادیق متعدد دارد که از برخی مصادیق آن نهی شده است.

 

اشکال: اگر کسی سه روز اول محرم را روزه بگیرد آیا باز هم روزه عاشوراء مصداق آن امر است؟

جواب: بله چون امر به سه روز روزه گرفتن به معنای حداقل است نه اینکه حد را از جهت کثرت هم مشخص کرده باشد.

 

پس نهی از روزه عاشوراء به لحاظ این اوامر است نه به لحاظ آن امر مستوعب و مستقل به هر روز و گر نه نهی به لحاظ آن امر غیر معقول است چون معنای آن «صم یوم عاشوراء» و «لاتصم یوم عاشوراء» است و بر فرض وجود یک امر استغراقی مثل «صم کل یوم» و یک نهی مثل «لاتصم یوم عاشوراء» باید به تخصیص معتقد شد و آنچه باعث شده است علماء به تخصیص معتقد نشوند مشروعیت و صحت قطعی روزه روز عاشوراء است و لذا نتوانسته‌اند بگویند روزه عاشوراء از آن امر استغراقی تخصیص خورده است در حالی که با بیانی که ما گفتیم تصحیح روزه عاشوراء به آن امر استغراقی نیاز ندارد و با آن امر متعلق به روزه بعض ایام ماه و سال قابل تصحیح است که نسبت به آن هم بدل دارد.

پس همه اشکال از اینجا نشأت گرفت که تصور شده است روزه روز عاشوراء یا نوافل در برخی اوقات شبانه روز، فقط یک امر مستقل دارد و لذا بدل ندارد و تصحیح آن هم فقط به این امر ممکن است و در عین حال از آن نهی هم شده است در حالی که روزه عاشوراء و نوافل و ... به عنوان اینکه مصداق جامع مامور به به یک امر دیگر است بدل دارد و همان امر برای تصحیح آن کافی است و نهی حتی اگر مخصص آن امر انحلالی و استیعابی هم باشد با این حال مشکلی در صحت روزه عاشوراء ایجاد نمی‌شود چون این نهی مخصص آن امر بدلی نیست.