درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: تخییر بین اقل و اکثر

ذکر چند نکته به عنوان تتمه مباحث تخییر بین اقل و اکثر لازم است:

اول: حاصل آنچه ما در تقریر کلام مرحوم آخوند در تصویر تخییر بین اقل و اکثر گفتیم این شد که از نظر ایشان تخییر بین اقل و اکثر از نظر عقلی ممکن است و ایشان اصلا متعرض بحث اثباتی نشده‌اند. ایشان فرمودند ممکن است غرض به گونه‌ای باشد که با اقل بحده (یعنی اگر بر اقلّ اقتصار شود) محقق شود و اگر اکثر محقق شد، اقل جزء موثر باشد. و آنچه در کلام آخوند ذکر شده بود که اقل به شرط عدم انضمام، مراد شرط در مقام جعل و حکم نیست بلکه مراد فرض و تقدیر است یعنی بر فرض اقتصار بر اقلّ، و عدم انضمام زیاده غرض با همان اقلّ محقق می‌شود و در صورت عدم اقتصار بر آن و انجام اکثر، اکثر محقق غرض است.

این مطلب در کلمات سایر علماء فهم نشده است و لذا همه علماء بعد از آخوند در اصول تخییر بین اقل و اکثر را محال دانسته‌اند (هر چند از برخی مسائل فقهی استفاده می‌شود که برخی از علماء تخییر بین اقل و اکثر را قبول دارند) و آنچه در کلمات برخی مثل مرحوم آقای خویی ذکر شده است که اقل بشرط لا و اکثر بشرط شیء همان طور که خودشان هم معترفند در حقیقت تخییر بین متباینین است که معقولیت آن هم در فرضی است که مخالفت هر دو امکان داشته باشد در حالی که تخییر اقل و اکثر این طور است که مکلف مخیر بین اقل و زیاده باشد یعنی مثلا اگر یک تسبیح بگوید مجزی است و اگر دو تا بگوید هم زیاده مخلّ نیست و اگر سه تا بگوید همان سه تا مصداق واجب است.

مرحوم آقای صدر گفته‌اند در یک فرض تخییر بین اقل و اکثر معقول است و آن هم جایی است که وقت به عنوان حدّ قرار داده شود که مکلف بتواند اقل و اکثر را در آن مقدار از وقت محقق کند. لذا در مثل خط کوتاه و بلند، تخییر غیر معقول است چون خطی که کشیده می‌شود یا کوتاه است و یا بلند و حد و قید آن مقدور مکلف نیست. اما اگر مکلف را به کشیدن خط تا زمان مشخصی امر کند به نحوی که بعد از آن زمان مطلوب نباشد در این صورت تخییر بین خط کوتاه و بلند در آن بازه زمانی معقول است.

از نظر ما وقت خصوصیت ندارد و تقیید آن به هر امر اختیاری برای تصحیح تخییر بین اقل و اکثر کافی است.

مرحوم محقق کرکی در جامع المقاصد تخییر بین اقل و اکثر را ممکن دانسته‌اند و بیان ایشان همین بیان مذکور در کلام مرحوم آخوند است:

« لا محذور في التخيير بين الأقل و الأكثر كتخيير المسافر في القصر و الإتمام في المواضع الأربعة، لأنّ صدق الكلّي على أفراده بالقوة و الضّعف لا بعد فيه. و لا يرد أنّه بالإتيان بأقل الفردين تتحقّق البراءة فلا يعقل الوجوب بعده، لأنّ المتحقّق هو البراءة‌ في ضمن الأقل لا مطلقا، فلا يمتنع إضافة ما به يتحقّق الفرد الأقوى، و يكون هو طريق البراءة.»[1]

مرحوم میرزای قمی نیز تخییر بین اقل و اکثر را معقول دانسته‌اند[2] هر چند ما مثالی که ایشان بیان کرده‌اند را صحیح نمی‌دانیم.

مرحوم آغا رضا همدانی نیز بر معقولیت تخییر بین اقل و اکثر اصرار دارد.[3]

مرحوم آقای مومن نیز تخییر بین اقل و اکثر را پذیرفته و آن را معقول می‌دانند. [4]

دوم: همان طور که گفتیم مرحوم آخوند فقط از امکان ثبوتی تخییر بین اقل و اکثر بحث کرده‌اند و به مقام اثبات اشاره نکرده‌اند و ما در اینجا به مقام اثبات اشاره می‌کنیم:

به نظر ما یکی از تطبیقات تخییر بین اقل و اکثر موارد ادای دین به زیاده است. کسی که یک میلیون تومان بدهکار است، می‌تواند بدهی‌اش را با یک میلیون تومان اداء کند و می‌تواند با یک میلیون و پانصد هزار تومان اداء کند. اگر یک میلیون و پانصد هزار تومان داد ادای دین و زیاده نیست بلکه ادای به زیاده است. اگر بگوییم ادای دین و زیاده است فرد می‌تواند زیاده را پس بگیرد اما اگر گفتیم ادای به زیاده است نمی‌تواند زیادی را پس بگیرد. آثار دیگری هم بر آن مترتب است مثل اینکه آنچه به عنوان دین پرداخت می‌شود خمس ندارد یا اینکه اگر زیاده هبه باشد متوقف بر قبول طرف مقابل است اما اداء بر قبول او متوقف نیست و نمی‌تواند زیاده را نگیرد.

بله اگر ادا کننده قصد کرده که یک میلیون را به عنوان بدهی می‌پردازد و پانصد هزار تومان هم به عنوان هبه می‌پردازد تخییر بین اقل و اکثر نیست اما آنچه در روایات مذکور است این نیست بلکه ادای به زیاده است یعنی با خود اکثر اداء محقق شود نه اینکه اداء دین و زیاده باشد. اگر تخییر بین اقل و اکثر معقول باشد این روایات بر ظاهر خودشان حمل می‌شوند و گرنه باید بر خلاف ظاهر و فرض اداء و زیاده حمل شود.

یکی دیگر از تطبیقات تخییر بین اقل و اکثر، تخییر بین تکبیرات افتتاح نماز است که مکلف بین یک و سه و پنج و هفت تکبیر مخیر است.

(مسألة ۱۰): يستحبّ الإتيان بستّ تكبيرات مضافاً إلى تكبيرة الإحرام، فيكون المجموع سبعة، و تسمّى بالتكبيرات الافتتاحيّة، و يجوز الاقتصار على الخمس و على الثلاث و لا يبعد التخيير في تعيين تكبيرة الإحرام في أيّتها شاء بل نيّة الإحرام بالجميع أيضاً لكن الأحوط اختيار الأخيرة و لا يكفي قصد الافتتاح بأحدها المبهم‌ من غير تعيين

اگر تخییر بین اقل و اکثر را غیر معقول بدانیم، واجب فقط تکبیر اول است و باقی مستحب هستند که نظر مرحوم آقای خویی این است یا اینکه مکلف باید با آخری قصد افتتاح داشته باشد یا اینکه مکلف می‌تواند به هر کدام که خواست قصد افتتاح داشته باشد و یا اینکه مکلف می‌توان با مجموع آن قصد افتتاح داشته باشد که مختار سید در عروه است و این بر معقولیت تخییر بین اقل و اکثر مبتنی است و لذا در اینجا مرحوم آقای نایینی و بروجردی تعلیقه دارند که این فرض ممکن نیست و از تعلیقه قبلی مرحوم آقای خویی هم اشکال به این نظر استفاده می‌شود اما سایر افرادی که تعلیقه نزده‌اند باید تخییر بین اقل و اکثر را قبول داشته باشند.

سوم: مقتضای ظهور به نسبت به تخییر بین اقل و اکثر که یک بحث اصولی است و مرحوم آخوند باید به این بحث اشاره می‌کردند همان طور که در اصل وجوب تخییری به آن اشاره کردند.

اگر مولا به تسبیح در سجده امر کرد اگر مکلف قصد داشته باشد تسبیحات متعدد را به عنوان امتثال آن امر انجام بدهد صحیح است یا تشریع است؟ مقتضای ظهور امر و اطلاق آن چیست؟ توضیح مساله خواهد آمد.