درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: عدم مقدمیت ترک یک ضد برای ضد دیگر

ما اگر چه از بحث عدم مقدمیت ترک یک ضد برای وجود ضد دیگر فارغ شدیم اما چون برخی از دوستان مصرّ بودند که براهین مذکور در کلام مرحوم آقای صدر هم مورد اشاره قرار بگیرد لذا به آن براهین هم گذرا اشاره خواهیم کرد.

کلام مرحوم آخوند که خود مشتمل بر سه دلیل بر عدم مقدمیت بود گذشت و عمده برهان ایشان هم استلزام دور بود.

وجه دیگری که خود ما بیان کردیم وجدانی بودن عدم مقدمیت ترک یک ضد برای ضد دیگر بود و اینکه وجدانا یک ضد مانع از تحقق ضد دیگر نیست و عدم تحقق ضد در این موارد به خاطر عدم وجود مقتضی است نه به خاطر تحقق مانع و مانعیت فرع وجود مقتضی است. تفصیل این مطلب نیز گذشت.

وجه دیگری هم به نظر ما رسیده است که اساس آنچه مرحوم آقای صدر به عنوان برهان سوم ذکر کرده است همین وجه است و بدون آن برهان مرحوم آقای صدر ناتمام است.

توضیح مطلب:

عدم تحقق ضد با عدم وجود مقتضی برای آن قرین است حتی اگر عدم وجودش به وجود مانع مستند باشد اما در فرض عدم وجود اراده بر ازاله، تحقق ازاله ممتنع است و عدم امکان تحقق معلول با عدم تحقق مقتضی بدیهی است و این امتناع هم ذاتی است چون مرجع آن به تحقق معلول بدون علت است. اگر تحقق ازاله ممتنع باشد، مانعیت معنا ندارد. وقتی تحقق مقتضا بدون تحقق مقتضی محال باشد، تحقق مانع معنا ندارد چون مانعیت فرض امکان تحقق است و مانعیت چیزی از چیزی که ممتنع است معنا ندارد. فرض این است که در رتبه قبل از تحقق این مانع، تحقق ضد ممتنع است (به خاطر عدم وجود مقتضی آن) و در این صورت مانعیت معنا ندارد.

پس ما اگر چه گفتیم مانعیت فرع وجود مقتضی است اما حتی اگر از این مساله تنزل هم کنیم اما مانعیت فرع امکان تحقق شیء است و در جایی که تحقق شیء عقلا ممتنع باشد مانعیت معنا ندارد و روشن است که بدون تحقق مقتضی، تحقق مقتضا و معلول محال و ممتنع است و تحقق یک ضد در فرض عدم اراده بر آن ممتنع است پس مانعیت یک ضد نسبت به ضد دیگر معنا ندارد.

اشکال: وجود یک ضد موجب عدم تحقق مقتضی برای ضد دیگر است.

جواب: کسی ادعا نکرده است که وجود ضد مانع از وجود مقتضی ضد دیگر است بلکه ادعا این است که وجود یک ضد مانع از تاثیر مقتضی ضد دیگر است و گرنه روشن است که بین وجود مقتضی یک ضد و وجود ضد دیگر تنافی وجود ندارد.

به نظر ما همین پنج دلیل (سه برهان مذکور در کلام مرحوم آخوند به ضمیمه دو وجهی که ما ذکر کردیم) برای اثبات مطلب کافی است اما با این حال به دو برهان از کلام مرحوم آقای صدر هم اشاره می‌کنیم.

اولین برهانی که مرحوم آقای صدر ذکر کرده است و خود مقرر آن را نپذیرفته است و به نظر ما هم برهان تمامی است عبارت است از:

عدم مقدمیت ترک یک ضد برای وجود ضد دیگر و عدم مانعیت وجود یک ضد نسبت به تحقق ضد دیگر بر دو مقدمه مبتنی است:

اول: اگر مقتضی دو ضد وجود داشته باشند مثلا مقتضی سفیدی و سیاهی وجود داشته باشد و فرض هم این باشد که این دو مقتضی در قدرت در تاثیر مساوی باشند، هر کدام از این دو مقتضی مانع از تاثیر مقتضی دیگری است و در نتیجه نه سفیدی و نه سیاهی محقق نمی‌شوند. ایشان می‌فرمایند اینجا سه حالت بیشتر قابل تصور نیست:

یا هر دو مقتضی موثر باشند که لازمه آن اجتماع ضدین است که استحاله آن روشن است.

یا اینکه یکی از آنها موثر باشد که لازمه آن هم ترجیح بدون مرجح است و آن هم محال است.

احتمال سوم که تنها احتمال معقول است این است که هیچ کدام از آن دو مقتضی موثر نباشند و در این صورت نمی‌توان عدم تحقق یک ضد را به وجود ضد دیگر نسبت داد چون ضد دیگر هم محقق نشده است پس آنچه مانع تاثیر هر کدام از آن دو مقتضی است وجود مقتضی دیگر است نه وجود ضد دیگر.

وقتی در دو مقتضی مساوی این طور باشد در فرضی که یکی از دو مقتضی اقوای از دیگری باشد هم همین طور است بلکه به طریق اولی مقتضی اقوی مانع از تاثیر مقتضی دیگر خواهد بود.

دوم: در فرضی که یک ضد موجود شده است مانعیت ضد موجود از تاثیر مقتضی ضد دیگر غیر معقول است چون تاثیر مقتضی ضعیف‌تر با وجود مقتضی قوی‌تر ممتنع است و در نتیجه وجود ضد دیگر ممتنع است و با فرض امتناع وجود آن، مانعیت معنا ندارد. وقتی مقتضی سفیدی مانع از تاثیر مقتضی سیاهی باشد، معنا ندارد خود سفیدی هم مانع از تاثیر مقتضی سیاهی باشد چون در رتبه قبل از وجود سفیدی، وجود مقتضی آن مفروض است و در آن رتبه مانعیت از مقتضی سیاهی هم مفروض خواهد بود و در رتبه قبل از تحقق سفیدی، تحقق سیاهی ممتنع خواهد بود و در این فرض معنا ندارد سفیدی خودش هم مانع از تاثیر مقتضی سیاهی باشد چون هم تحصیل حاصل است و هم مانعیت از چیزی که ممتنع است معنا ندارد.

نتیجه اینکه بعد از اعتراف به مانعیت مقتضی یک ضد از مقتضی ضد دیگر، معنا ندارد خود ضد مانع تحقق ضد دیگر باشد.

این برهان به نظر ما تمام است اما مرحوم آقای هاشمی به این برهان اشکالی مطرح کرده‌اند که به نظر ما تمام نیست و توضیح آن خواهد آمد.