درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: مقدمه موصله

کلام مرحوم آخوند را بیان کردیم و ما در اشکال به مرحوم آخوند مطلبی گفتیم که در رد کلام مرحوم نایینی هم دخیل است.

در وجه چهارم برای اثبات مقدمه موصله گفته شده بود شارع می‌تواند مقدمه غیر موصله را تحریم کند و این نشان می‌دهد عقل مطلق مقدمه را واجب نمی‌داند. مرحوم آخوند دو اشکال به این وجه بیان کردند یکی اینکه جواز تحریم مقدمه غیرموصله نشان از اختصاص وجوب به مقدمه موصله نیست و دیگری اینکه اختصاص وجوب به حصه موصله مستلزم محال است چون مستلزم امر به تحصیل حاصل است.

ما گفتیم این بیان مرحوم آخوند خلط بین مقدمه وجود و مقدمه وجوب است چون وجود ذی المقدمه بر وجود مقدمه متوقف است نه اینکه وجوبش بر وجود مقدمه متوقف باشد بلکه وجوب ذی المقدمه مقدم بر وجوب مقدمه است و وجوب مقدمه ناشی از وجوب ذی المقدمه است. ایشان تصور کردند تحقق ذی المقدمه اگر قید برای مقدمه باشد مستلزم امر به تحصیل حاصل است در حالی که تحقق ذی المقدمه قید برای صحت مقدمه است نه برای وجوب مقدمه! این طور نیست که مقدمه بر فرض تحقق ذی المقدمه واجب است تا گفته شود این مستلزم امر به تحصیل حاصل است چون باید شرط محقق شود تا مقدمه واجب باشد. انجام مامور به شرط وجوب مامور به نیست بلکه شرط امتثال امر مقدمی است و امتثال امر مقدمی، بر تحقق مقدمه متوقف نیست.

به عبارت دیگر مرحوم آخوند بین شرط وجوب و شرط صحت خلط کرده است. وجوب وضو، مشروط به تحقق وضو نیست همان طور که مشروط به تحقق نماز هم نیست تا گفته شود اگر نماز محقق باشد، امر به تحصیل آن، امر به تحصیل حاصل است. همان طور که وجوب نماز هم نه مشروط به وجود نماز است و نه به وجود مقدمه است بلکه فقط به قدرت بر نماز و مقدمه‌اش مشروط است. پس اشکالی ندارد که وجود نماز، از قیود مقدمه باشد تا مقدمه‌ای مصداق واجب باشد که ذی المقدمه بعد از آن محقق شود. تحقق ذی المقدمه شرط امتثال امر مقدمی است نه شرط وجوب مقدمه.

این اشکال را که ما عرض کردیم در کلمات علمای متعددی مثل مرحوم اصفهانی و مرحوم آقای خویی و ... مطرح شده است.

مرحوم آخوند در وجه دوم محکی از فصول برای اثبات مقدمه موصله اشکالی مطرح کردند که آن اشکال در کلام مرحوم نایینی تبلور پیدا کرده است و به بیان مستقلی برای ابطال کلام صاحب فصول تبدیل شده است.

مرحوم صاحب فصول فرموده بودند چیزی که فقط به غایت چیزی دیگر واجب شده است، فقط در صورتی به عنوان مطلوب در خارج واقع می‌شود که مقترن با آن غایت وجود پیدا کند. پس اگر وضو برای نماز واجب شده است و مطلوبیت پیدا کرده است، در صورتی مطلوب خواهد بود که نماز هم محقق شود بنابراین تنها مقدمات موصل است که مطلوب هستند.

مرحوم آخوند اشکال کردند که اولا غایت از مقدمه تمکن از ذی المقدمه است و ثانیا اگر مقدمه به غرض و غایت تحقق ذی المقدمه هم واجب شده باشد اما غایت نمی‌تواند قید در مقدمه باشد چون در این صورت غایت که همان ذی المقدمه است، بر اساس طلب مقدمه مطلوب خواهد بود در حالی که مطلوبیت مقدمه خودش ناشی از مطلوبیت ذی المقدمه است. به عبارت دیگر اگر تحقق ذی المقدمه، قید واجب غیری باشد یعنی ذی المقدمه خودش مقدمه ی مقدمه خواهد بود و مطلوبیت مقدمه ی مقدمه ناشی از مطلوبیت مقدمه است در حالی که مطلوبیت مقدمه ناشی از مطلوبیت ذی المقدمه است.

امر به مقدمه، به ذات مقدمه و قید آن دعوت می‌کند و چون قید آن ذی المقدمه است پس امر به مقدمه به ذی المقدمه هم دعوت می‌کند.

ما اشکال مرحوم آخوند را این طور تقریر کردیم که لازمه این حرف این است که ذی المقدمه وجوب و مطلوبیت غیری داشته باشد و مطلوبیت آن بر اساس مطلوبیت مقدمه باشد در حالی که قضیه برعکس است و مطلوبیت مقدمه بر اساس مطلوبیت ذی المقدمه است و مطلوبیت ذی المقدمه هم نفسی است.

مرحوم محقق نایینی کلامی دارند که شاید برداشت و تفسیر ایشان از کلام آخوند باشد. ایشان گفته‌اند اگر ذی المقدمه قید مقدمه باشد، وجوب ذی المقدمه به تبع وجوب مقدمه خواهد بود و از آنجا که وجوب مقدمه هم به تبع وجوب ذی المقدمه است مستلزم دور است چون معنای آن این است که وجوب ذی المقدمه بر وجوب ذی المقدمه متوقف باشد. وجوب ذی المقدمه هم علت وجوب مقدمه است و هم معلول آن است. معلول آن است چون فرض این است که قید در مقدمه است پس مقدمه ی مقدمه است و علت آن است چون وجوب مقدمه بر اساس وجوب ذی المقدمه است. پس ایشان محذور مذکور در کلام آخوند را به دور برگردانده‌اند.

در ادامه به محذور تسلسل هم اشاره کرده‌اند که اگر بنا باشد فقط مقدمه موصله واجب باشد یعنی تحقق ذی المقدمه، قید مقدمه است و ذی المقدمه مقدمه ی مقدمه است و چون فقط مقدمه موصله واجب است پس مقدمه ی مقدمه هم به قید ایصال متعلق وجوب است در نتیجه خود آن مقدمه ی مقدمه هم مرکب از ذات مقدمه و قید ایصال به ذی المقدمه خودش است و همین طور تا بی نهایت تسلسل پیدا خواهد کرد. پس اخذ قید ایصال در مقدمه مستلزم تسلسل است، در نتیجه نمی‌توان این قید را در متعلق وجوب غیری اخذ کرد.

علاوه بر این سه محذور (آنچه ما تقریر کردیم و دور و تسلسل)، می‌توان در بیان اشکال مرحوم آخوند محذور اجتماع مثلین را هم بیان کرد که اگر مقدمه موصله واجب باشد، پس ذی المقدمه، مقدمه ی مقدمه خواهد بود و این یعنی ذی المقدمه هم وجوب نفسی دارد و هم وجوب غیری و این یعنی اجتماع مثلین!

اما به نظر می‌رسد همان چه ما در اشکال به کلام مرحوم آخوند بیان کردیم به بیان مرحوم نایینی هم وارد است. دور مذکور در کلام نایینی هم ناشی از خلط بین شرط وجوب و شرط واجب است. وجوب مقدمه، معلول وجوب ذی المقدمه است اما وجوب ذی المقدمه، معلول وجوب مقدمه نیست بلکه وجود ذی المقدمه، شرط صحت و تحقق مقدمه است و روشن است که شرط صحت، شرط وجوب نیست! در این فرض اصلا دوری قابل تصور نیست!

درست است که وجوب مقدمه معلول وجوب نفسی ذی المقدمه است و وجوب غیری مقدمه ی مقدمه هم معلول وجوب مقدمه است اما این محذوری ندارد چون معنایش این است که وجوب غیری ذی المقدمه معلول وجوب نفسی ذی المقدمه است و این که اشکالی ندارد.