درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: مقدمه موصله

استدلال سوم مرحوم صاحب فصول این بود که مقدمه، هیچ مطلوبیتی ندارد جز برای ایصال به ذی المقدمه و تحقق و ترتب ذی المقدمه بر آن و این یعنی وقوع مقدمه به نحو مطلوب بر تحقق ذی المقدمه متوقف است. پس اگر مقدمه در خارج محقق شود ولی ذی المقدمه محقق نشود، آنچه در خارج اتفاق افتاده است اصلا مصداق مطلوب نیست.

مرحوم آخوند دو اشکال به این استدلال مطرح کرده‌اند:

اول: اینکه مقدمه هیچ مطلوبیتی ندارد جز توصل به ذی المقدمه صرف ادعا ست و از نظر ما مطلوبیت مقدمه به جهت تمکن از انجام ذی المقدمه است نه توصل به آن. قبلا هم گذشت که فقط در افعال تولیدی، تحقق مقدمه مستلزم تحقق ذی المقدمه است و لذا نه تنها ایصال به ذی المقدمه ملاک مقدمه نیست بلکه نمی‌تواند ملاک وجوب مقدمه باشد.

بنابراین اگر کبری را هم بپذیریم که مصداق بودن شیء برای مطلوب متوقف بر تحقق غرض از آن است اما غرض از وجوب مقدمه، تمکن از انجام ذی المقدمه است نه تحقق آن.

دوم: بر فرض که غایت از وجوب مقدمه،‌ تحقق ذی المقدمه باشد اما تحقق ذی المقدمه نمی‌تواند قید در متعلق واجب غیری باشد چرا که لازمه آن این است که مطلوبیت ذی المقدمه ناشی از مطلوبیت مقدمه باشد در حالی که قضیه برعکس است. اگر تحقق ذی المقدمه قید واجب غیری باشد یعنی ذی المقدمه، مقدمه ی مقدمه خواهد بود (و در حقیقت شرط متأخر برای مقدمه خواهد بود) و این یعنی مطلوبیت ذی المقدمه باید ناشی از مطلوبیت مقدمه باشد در حالی که مطلوبیت خود مقدمه ناشی از مطلوبیت ذی المقدمه است و نمی‌تواند از امر به مقدمه، امر به ذی المقدمه مترشح شود.

نسبت به اشکال اول مرحوم آخوند ما قبلا گفتیم اگر چه غرض از مقدمه، تمکن از ذی المقدمه است اما به این معنا نیست که متعلق امر غیری هیچ قیدی ندارد بلکه ممکن است حصه خاصی از تمکن مطلوب باشد.

اما نسبت به اشکال دوم، عرض ما این است که هیچ اشکالی ندارد ذی المقدمه، دارای یک امر نفسی باشد و از طرف مقدمه هم دعوت دیگری نسبت به آن شکل بگیرد. اگر طلب ذی المقدمه منحصر در طلب مقدمی بود، اشکال وارد بود چرا که خلف این است که مطلوبیت نفسی دارد اما در اینکه ذی المقدمه از دو حیث مطلوبیت داشته باشد چه مانعی دارد؟

مطلوبیت مقدمی، یک مطلوبیت قهری است یعنی کسی که چیزی را می‌خواهد، مقدمه آن را هم می‌خواهد، حال اگر خود مقدمه، متوقف بر چیز دیگری باشد، مقدمه مقدمه هم مطلوب غیری است و این منافات ندارد که آن شیء مطلوبیت نفسی هم داشته باشد. تا وقتی ذی المقدمه محقق نشود، مقدمه‌ای که در خارج واقع می‌شود مصداق مقدمه نیست.

چه اشکالی دارد از امر نفسی به ذی المقدمه، امر غیری به خود ذی المقدمه هم ترشح کند؟ آنچه محال بود ترشح امر غیری به اجزاء ذی المقدمه است اما ترشح امر غیری به خود ذی المقدمه اشکال ندارد.

ممکن است گفته شود این مطلب مستلزم دور است چرا که ذی المقدمه بر مقدمه متوقف است و اگر مقدمه هم بر ذی المقدمه متوقف باشد یعنی شیء بر خودش متوقف است و این دور است.

قبلا گفتیم مراد از مقدمه موصله این نیست که تحقق ذی المقدمه قید در مقدمه است بلکه فقط حصه‌ای از مقدمه مطلوب است که ذی المقدمه بر آن مترتب شود به نحو حصه توأم.

ممکن است گفته شود اجتماع دو وجوب بر فعل واحد مستلزم اجتماع مثلین است که محال است. واجب بودن شیء به دو وجوب یعنی تاثیر دو علت مستقل در شیء واحد که محال است.

مرحوم آقای خویی در جواب فرموده‌اند در اینجا اجتماع مثلین رخ نمی‌دهد چون در اینجا به تأکد طلب و وجوب منتهی می‌شود و آنچه محال است اجتماع دو وجوب است اما اندکاک وجوب غیری و نفسی در یکدیگر اشکالی ندارد. مثل نذر فعلی که واجب است که در اینجا دو وجوب نیست بلکه دو الزام و وجوب در یکدیگر مندک می‌شوند و یک وجوب موکد خواهد بود.

خلاصه اینکه اشکال مرحوم آخوند بر این اساس است که ذی المقدمه فقط به طلب غیری مطلوب باشد تا گفته شود مطلوبیت مقدمه ناشی از مطلوبیت ذی المقدمه است و معنا ندارد مطلوبیت ذی المقدمه هم ناشی از مطلوبیت مقدمه باشد! اما مطلوبیت ذی المقدمه به دو طلب مانعی ندارد و این دو طلب مندک می‌شوند و موجب تاکد وجوب ذی المقدمه خواهند بود.

مرحوم آخوند در ادامه به وجه چهارمی برای مقدمه موصله اشاره کرده‌اند که البته آن را به صاحب فصول نسبت نداده‌اند. این وجه این است که شارع می‌تواند مقدمه غیر موصله را حرام کند و این با وجه دوم متفاوت است. در وجه دوم گفته شد شارع می‌تواند مطلوبیت مقدمه را به خصوص حصه موصله تخصیص دهد و بگوید من فقط مقدمه موصله را می‌خواهم اما در این وجه می‌گوید می‌تواند مقدمه غیر موصله را حرام کند و اینکه اصلا مقدمه غیر موصله را انجام نده! و درک امکان این مساله نشان می‌دهد مقدمه غیر موصله عقلا واجب نیست.

مرحوم آخوند دو اشکال به این وجه مطرح کرده‌اند که خواهد آمد ان شاء الله تعالی.