درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: عدم استحقاق ثواب و عقاب در تکالیف غیری

یکی از اقوالی که مرحوم نایینی در مساله موافقت و مخالفت با تکالیف غیری نقل کرده است استحقاق عقوبت با مخالفت تکالیف غیری و عدم استحقاق ثواب با موافقت آن است.

این کلام خیلی غریب است چون لازمه آن این است که کسی که ذی المقدمه و مقدمات آن را ترک می‌کند مستحق عقوبت متعدد داشته باشد و این لازمه قابل التزام نیست هر چند مرحوم کرباسی در اشارات به این لازمه ملتزم شده‌اند که اگر مقدمه واجب باشد مخالفت با آن استحقاق عقوبت مستقل از استحقاق عقوبت بر ترک ذی المقدمه دارد (اشارات الاصول صفحه ۸۹). در هر حال اگر منظور استحقاق عقوبت در ظرف ترک مقدمه است و اینکه به مجرد ترک مقدمه، چون عصیان ذی المقدمه محقق می‌شود، استحقاق عقوبت بر عصیان ذی المقدمه هم ثابت می‌شود اشکالی ندارد اما ترتب عقاب مستقل بر ترک مقدمه قابل التزام نیست.

تذکر این نکته هم لازم است که آنچه از استحقاق ثواب با موافقت با تکالیف غیری و انجام مقدمات گفتیم در مورد مقدمات عقلی واجب و معدّ تکوینی است اما انجام مقدمات شرعی، مثل طهارت (حدثی یا خبثی) در نماز، خیلی روشن است که موجب استحقاق ثواب نیست چون آنچه بر مکلف واجب است نماز با طهارت است و تحصیل طهارت با وضو و امثال آن، موجب استحقاق ثواب مستقلی نسبت به ذی المقدمه نیست. مطلوبیت وضو از مکلف، چیزی غیر از این نیست که نماز با وضو مطلوب است و موجب استحقاق ثواب نیست. درست است که وضو، از اجزای نماز نیست اما تقید به آن جزء نماز است و معنای امر غیری به وضو، تقید نماز به طهارت است و همان طور که معنا ندارد انجام اجزاء مرکب موجب استحقاق ثواب علاوه بر ثواب مترتب بر مرکب باشند، ترتب ثواب بر آن امر غیری هم معنا ندارد.

در کلام مرحوم نایینی هم مذکور است که در مقدمات تولیدی هم ثواب مستقل معقول نیست یعنی در جایی که پختن غذا بر مکلف واجب است، مقدمات تولیدی آن مثل آتش روشن کردن و ... موجب استحقاق ثواب نیست چرا که این امور سبب همان واجب و تکلیف است و تحقق مسبب بدون این اسباب ممکن نیست و معنا ندارد علاوه بر پختن، مستحق ثواب دیگری هم باشد.

در هر حال از نظر ما در مقدمات عقلی و معدّات تکوینی که جزو مقدمات تولیدی واجب نیستند، ترتب ثواب بر مقدمه و امکان تقرب با آن ممکن و معقول است بلکه وجدان عرفی و ادراک عقلی هم با آن موافق است.

بحث به توجیه عبادیت طهارات ثلاث رسیده است. بر اساس اینکه اوامر غیری چون مقرب نیستند، موجب استحقاق ثواب هم نیستند، قصد قربت در آنها ممکن نیست چه برسد به اینکه شرط در مقدمه باشد در حالی که طهارات ثلاث، هم ثواب دارند و هم مشروط به قصد قربت هستند!

پس هم باید ترتب ثواب بر آنها را توجیه کرد و هم امکان قصد قربت در آنها و هم شرطیت قصد قربت در آنها.

ما چون قصد تقرب به امر غیری را ممکن می‌دانیم، مشکلی در عبادیت طهارات ثلاث نمی‌بینیم اما مساله استحقاق ثواب بر آنها مساله‌ای کلامی است که توضیح آن خواهد آمد.

مرحوم آخوند فرموده‌اند عبادیت طهارات ثلاث بر اساس اوامر استحبابی نفسی نسبت به آنها ست. خداوند طهارت را دوست دارد چه مکلف نماز بخواند یا نخواند! این امر استحبابی موجب مقربیت طهارات ثلاث و تصحیح عبادیت و ترتب استحقاق ثواب بر آنها ست. شارع آنچه را مستحب نفسی است و امر نفسی دارد را به عنوان مقدمه و شرط عمل دیگری قرار داده است. تعلق امر غیری به طهارات ثلاث موجب نمی‌شود امر نفسی آن از بین برود و تعلق امر نفسی و امر غیری به عمل واحد محذوری ندارد مثلا صوم شرط اعتکاف است و کسی که در ماه رمضان اعتکاف می‌کند، روزه‌ او هم مأمور به وجوب نفسی است (چون روزه ماه رمضان است) و هم امر غیری (به عنوان مقدمه اعتکاف) دارد. پس امکان قصد قربت در طهارات ثلاث، و اشتراط صحت آنها به قصد قربت، بر اساس اوامر نفسی متعلق به آنها ست و شارع آن اعمال مستحب نفسی را به عنوان مقدمه و شرط نماز قرار داده است. آخوند می‌فرماید آنچه گفتیم این بود که امر غیری از این جهت که امر غیری است نه مقرب است و نه استحقاق ثواب دارد و این با ترتب ثواب و مقربیت مستحب نفسی که متعلق امر غیری هم قرار گرفته است منافات ندارد.

به نظر ما اگر امر غیری مقرب نباشد (تا عبادیت طهارات ثلاث نیازمند به توجیه باشد) بیان مرحوم آخوند اشکالی ندارد و صحیح است اما مرحوم نایینی تذکر داده‌اند که لازمه آن این است که تیمم هم مستحب نفسی باشد در حالی که فقهاء به استحباب نفسی تیمم معتقد نیستند. استحباب نفسی وضو و غسل از جنابت در فقه روشن است اما استحباب تیمم برای کسی که عمل مشروط به طهارت را نمی‌خواهد انجام بدهد، در فقه قائل ندارد و مشروعیت تیمم در این موارد ثابت نیست تا بتواند مشمول ادله مطلوبیت طهارت مثل ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾[1] باشد. اینکه تیمم بدل از وضو است به این معنا نیست که هر جا وضو مستحب است و امر دارد تیمم هم مستحب است بلکه آنچه در دلیل هست این است که کسی که می‌خواهد نماز بخواند و آب ندارد باید تیمم کند نه اینکه تیمم بدل از هر وضویی است. پس این جواب مرحوم آخوند نمی‌تواند عبادیت تیمم یا اغسال غیر جنابت حل کند چون اغسال غیر جنابت هم استحباب آنها یا حتی مشروعیت آنها با قطع نظر از مقدمیت‌شان برای کاری که متوقف بر طهارت است ثابت نیست.