درس خارج فقه استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: جواز نظر و لمس بیمار توسط پزشک /احکام پزشکی /مسائل مستحدثه

جواز نظر و لمس نا محرم در فرض اضطرار

قبل گذشت که اضطرار بیمار موجب می شود که حرمت تکشف از او رفع شود به خاطر ادله ای مانند «وُضِعَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ سِتَّةٌ الْخَطَاءُ وَ النِّسْيَانُ وَ مَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا عَلَيْه‌»[1] و «لَيْسَ شَيْ‌ءٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ‌ اللَّهُ‌ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَيْه‌».[2] ولی این ادله موجب جواز نظر و لمس برای پزشکی که خودش مضطر نیست نمی شود مگر اینکه عنوان اضطرار بر او هم صدق کند. مادامی که صدق عنوان اضطرار در مورد پزشک نباشد جواز نظر و لمس ندارد ولی بیمار مضطر معذور است. به همین جهت اگر ادله، منحصر در این عمومات اضطرار و حرج بود نمیتوانستیم قائل به جواز نظر و لمس برای پزشک شویم هر چند که بیمار مضطر منعی از تکشف ندارد. نتیجه این کلام این است که بیمار اگر نزد پزشکی که مکلف به فروع نیست (مثل کافر) تکشف کند کار حرامی مرتکب نشده است هر چند در صورت غیر اضطرار نمی توانست نزد او تکشف کند. مقتضای اطلاق قاعده اضطرار این است که هر حرامی از مضطر ساقط است و معنایش این نیست که از دیگرانی که مضطر نیستند نیز به خاطر اضطرار این شخص برداشته می شود. با عموم و اطلاق دلیل اضطرار نمی شود جواز لمس و نظر را حتی در فرض انحصار پزشک جنس مخالف ثابت کرد. اگر برای شامل شدن بعضی موارد نیاز به تحمیل زائدی بر دلیل داشته باشد صرف اطلاق و عموم مجوز شمول دلیل نیست. اطلاق دلیل نسبت به مواردی است که شمول اطلاق در آن مورد نیازمند تحمیل معنایی زائد بر اطلاق نداشته باشد.

نصوص خاصه دال بر جواز نظر و لمس بیمار توسط پزشک

در روایت ابوحمزه ثمالی آمده است «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ يُصِيبُهَا الْبَلَاءُ فِي جَسَدِهَا إِمَّا كَسْرٌ أَوْ جِرَاحٌ فِي مَكَانٍ لَا يَصْلُحُ النَّظَرُ إِلَيْهِ وَ يَكُونُ الرِّجَالُ أَرْفَقَ بِعِلَاجِهِ مِنَ النِّسَاءِ أَ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهَا قَالَ إِذَا اضْطُرَّتْ إِلَيْهِ فَيُعَالِجُهَا إِنْ شَاءَتْ‌»[3] مفاد روایت این است که اگر مضطر باشد، پزشک می تواند به او نگاه کند و او را معالجه کند.

روایت دیگر روایت علی بن جعفر علیه السلام است «وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ بِبَطْنِ فَخِذِهِ أَوْ أَلْيَتِهِ الْجُرْحُ هَلْ يَصْلُحُ لِلْمَرْأَةِ أَنْ تَنْظُرَ إِلَيْهِ وَ تُدَاوِيَهُ قَالَ إِذَا لَمْ تَكُنْ عَوْرَةً فَلَا بَأْسَ‌»[4] اطلاق این روایت دلالت بر جواز لمس و نظر در فرض اضطرار می کند. البته دلالتش اطلاق دارد ولی فرض اضطرار را نیز شامل است. در مقابل این روایت، روایت دیگری وجود دارد که می گوید مطلقا جواز نظر وجود ندارد و آن روایتی دیگر از علی بن جعفر علیه السلام است «وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ يَكُونُ بِهَا الْجُرْحُ فِي فَخِذِهَا أَوْ بَطْنِهَا أَوْ عَضُدِهَا هَلْ يَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ يُعَالِجُهُ قَالَ لَا‌»[5]