درس خارج فقه استاد محمد محمدی‌قائینی

موضوع: اصرار بر صغیره

در مقام دوم از مباحث مرتبط باعدالت (حقیقت و مفهوم عدالت) چهار مطلب بیان کرده‌ایم.

مطلب پنجم: اختلال عدالت با اصرار بر صغیره

بر اساس آنچه ما گفتیم این مطلب موضوع پیدا نخواهد کرد؛ اما مشهور که معتقدند ارتکاب صغائر مخلّ به عدالت نیست، اما اصرار بر صغیره را مخلّ به عدالت دانسته‌اند و لذا در مورد اصرار بحث کرده‌اند.

البته مرحوم محقق غیر از اصرار، ارتکاب صغائر در اغلب را هم مخلّ به عدالت دانست. پس ارتکاب صغیره سه حالت دارد یکی ارتکاب واحد و دیگری اصرار و سوم ارتکاب در اغلب.

و قبلاً در توضیح آنها گفتیم اصرار یعنی فعل پیاپی اما اغلب یعنی فعل متفرق اما با کثرت.

آنچه باید توجه کرد این است که عنوان «اصرار» در ادله وجود دارد؛ اما عنوان «اغلب» در روایات مذکور نیست. در برخی از روایات ذکر شده است که «لاصغیرة مع الاصرار». در نتیجه کسانی که فقط ارتکاب کبیره را مخلّ به عدالت می‌دانند و اصرار بر صغیره گناه کبیره است در مورد معنای اصرار بحث کرده‌اند.

پنج نظر در کلام محقق نراقی ذکر شده است:

اول: اصرار یعنی مداومت بر انجام یک گناه و انجام همیشگی یک گناه و البته روشن است که منظور از همیشه یعنی هر وقت زمینه کار وجود داشته باشد مرتکب می‌شود و لذا دوام هر چیزی به‌حسب خود آن است.

دوم: اصرار یعنی اکثار و لذا اصرار بر گناه یعنی گناه صغیره زیاد انجام بدهد هر چند همیشگی نباشد و البته وحدت گناه لازم نیست.

سوم: اصرار اعم از دوام و کثرت است.

چهارم: اصرار یعنی عزم بر انجام مجدد گناه.

پنجم: اصرار یعنی انجام صغیره و عدم توبه از آن.

برای هر کدام از این اقوال وجوهی به‌عنوان دلیل ذکر شده است؛ مثلاً برای قول پنجم به این روایت تمسک شده است:

أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى‌ ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ قَالَ الْإِصْرَارُ هُوَ أَنْ يُذْنِبَ الذَّنْبَ فَلَا يَسْتَغْفِرَ اللَّهَ وَ لَا يُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِتَوْبَةٍ فَذَلِكَ الْإِصْرَارُ.[1]

محقق نراقی معتقد است که باید اصرار را بر معنای لغوی حمل کرد و مفهوم لغوی اصرار، دوام است و صرف کثرت اصرار نیست. بله گاهی ممکن است شخص با یک‌بار ارتکاب مصرّ محسوب شود ازاین‌جهت که مرتکب گناه شده است و توبه را هم ترک کند و وجوب توبه هم فوری است پس هر لحظه که توبه نکند؛ یعنی مداومت بر گناه دارد.

ایشان سپس فرموده است در برخی روایات در توضیح اصرار گفته شده است که یعنی کسی مرتکب گناه شود و استغفار نکند؛ اما این روایات مخصوص به اصرار مذکور در آیه شریفه ﴿وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾[2] است نه اینکه اصرار را به‌صورت مطلق تفسیر کند.

پس اصرار یعنی دوام و البته لازم نیست دوام بر یک گناه باشد؛ بلکه اگر همیشه گناهان مختلفی را انجام بدهد باز هم اصرار محقق می‌شود.

ایشان برای اثبات ادعای خودشان به کلمات برخی از اهل لغت استدلال کرده است و بعد فرموده‌اند با عزم بر عود صدق اصرار معلوم نیست و حتی اگر هم الان صدقش معلوم باشد نمی‌توان بر اساس آن اخبار را تفسیر کرد.

«و أمّا مع العزم علىٰ العود بدون الإكثار كما هو القول الرابع فصدق الإصرار غير معلوم عرفاً، و لو علم في هذا الزمان فلا يفيد للأخبار.»[3]

این انکار اصل عدم نقل است. یعنی نمی‌توان براین‌اساس که الان با عزم بر عود شخص را مصرّ بر فعل می‌دانند اخبار و روایات را معنا کرد.

عرض ما این است که براین‌اساس که «اصرار» موضوعیت داشته باشد در صدق اصرار وحدت نوع گناه هم ملاک است و انجام متعدد گناهان مختلف اصرار محسوب نمی‌شود. در اصرار بر چیزی، وحدت آن مفروض است و صرف تصور یک جامع انتزاعی نمی‌تواند موجب صدق اصرار باشد. در روایات گفته نشده است «اصرار بر ذنب» تا گفته شود همه گناهان مختلف در عنوان «ذنب» مشترک‌اند و اصرار با انجام آنها صدق می‌کند.

در روایات که گفته شده است «لاصغیرة مع الاصرار» یعنی بادوام بر انجام یک گناه صغیره نیست؛ ولی کسی که گناهان متعدد را انجام می‌دهد مداومت بر انجام چیزی ندارد بله مداومت بر جامع دارد؛ اما جامع آنها گناه نیست و گرنه حتی بین ذنب و غیر ذنب هم می‌توان جامع تصویر کرد. تعبیر «صغیره» در روایت مشیر به نوع گناه محقق است؛ یعنی شخص همان گناهی که انجام شده است.

نکته دیگری که باید در این مطلب مورد بررسی قرار بگیرد اخلال اصرار بر صغیره به عدالت است. یکی از ادله‌ای که به آن تمسک کرده‌اند این روایت است:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهِيكِيِّ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ الْقَنْدِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ.[4]

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيُّ الْفَقِيهُ نَزِيلُ الرَّيِّ مُصَنِّفُ هَذَا الْكِتَابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ رُوِيَ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ- عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص‌ ... وَ قَالَ ع لَا تُحَقِّرُوا شَيْئاً مِنَ الشَّرِّ وَ إِنْ صَغُرَ فِي أَعْيُنِكُمْ وَ لَا تَسْتَكْثِرُوا شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ وَ إِنْ كَبُرَ فِي أَعْيُنِكُمْ فَإِنَّهُ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَار[5]

که البته این روایت را به سند کامل در امالی نقل کرده است:

حَدَّثَنَا الشَّيْخُ الْفَقِيهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْأَبْهَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا الْجَوْهَرِيُّ الْغَلَابِيُّ الْبَصْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا شُعَيْبُ بْنُ وَاقِدٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَال[6] ‌

این روایات ضعف سندی دارند و مرحوم نراقی خواسته‌اند با عمل مشهور آن را جبران کنند و این برای ما عجیب است چرا که عمل مشهور اگر جابر ضعف سند هم باشد (که از نظر ما روشن نیست) شهرت قدمایی مهم است و همان‌طور که قبلاً گفتیم مشهور قدماء اصلاً گناه صغیره را قبول ندارند و ابن ادریس گفت این نظر فقط از شیخ طوسی در مبسوط وجود دارد و غیر از او چنین نظری ندارند پس چطور می‌توان چنین ادعایی را پذیرفت؟!

ممکن است گفته شود این روایت بر این دلالت دارد که اصرار بر صغیره، خودش کبیره است:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا وَ الْإِصْرَارُ عَلَى الذَّنْبِ.[7]

صدوق نیز این روایت را به سند خودش از برقی از نوفلی از سکونی نقل کرده است. (الخصال، جلد ۱، صفحه ۲۴۳)

به اینکه گفته شود با اصرار با صغیره، صدق می‌کند که اصرار بر ذنب است و در این روایت اصرار بر ذنب از علامات شقاوت شمرده شده است و در قرآن گفته شده است که اشقیاء در جهنم هستند. البته شاید شقاوت در اینجا به معنای سخت‌دلی باشد نه اینکه خودش گناه است؛ اما در نهایت دلالت این روایت فی الجملة خوب است و سند آن هم معتبر است.

روایت دیگری را مرحوم صدوق در توحید نقل کرده است:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ سَمِعْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُول‌ ... وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ ص لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَار ...[8]

این روایت نیز از نظر سندی صحیح است.

روایت دیگری را هم در ثواب الاعمال نقل کرده است:

حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّيَ الْحُسَيْنُ بْنُ زَيْدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو الصِّينِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْخُرَاسَانِيِّ عَنْ مُيَسِّرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَائِشَةَ السَّعْدِيِّ عَنْ يَزِيدَ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ أَبِي سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالا خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ ص قَبْلَ وَفَاتِهِ وَ هِيَ آخِرُ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بِالْمَدِينَةِ حَتَّى لَحِقَ بِاللَّهِ تَعَالَى فَوَعَظَ بِمَوَاعِظَ ذَرَفَتْ مِنْهَا الْعُيُونُ وَ وَجِلَتْ مِنْهَا الْقُلُوبُ وَ اقْشَعَرَّتْ مِنْهَا الْجُلُودُ وَ تَقَلْقَلَتْ مِنْهَا الْأَحْشَاء ... أَلَا وَ لَا تُحَقِّرُنَّ شَيْئاً وَ إِنْ صَغُرَ فِي أَعْيُنِكُمْ فَإِنَّهُ لَا صَغِيرَةَ بِصَغِيرَةٍ مَعَ‌ الْإِصْرَارِ ...[9]

روایتی در تحف‌العقول از امام رضا علیه‌السلام منقول است که در آن هم اصرار بر صغیره از کبائر شمرده شده است:

رُوِيَ‌ أَنَّ الْمَأْمُونَ بَعَثَ الْفَضْلَ بْنَ سَهْلٍ ذَا الرِّئَاسَتَيْنِ‌ إِلَى الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ إِنِّي أُحِبُّ أَنْ تَجْمَعَ لِي مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ فَإِنَّكَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ فَدَعَا الرِّضَا ع بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ وَ قَالَ ع لِلْفَضْلِ اكْتُب‌ ... وَ اجْتِنَابِ الْكَبَائِرِ وَ هِيَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ ... ِ وَ الْإِصْرَارُ عَلَى الصَّغَائِرِ مِنَ الذُّنُوب [10] ‌

مرحوم صدوق این روایت را به سندش در عیون اخبار الرضا علیه‌السلام نقل کرده است:

حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيُّ الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِنَيْسَابُورَ فِي شَعْبَانَ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع أَنْ يَكْتُبَ لَهُ مَحْضَ الْإِسْلَامِ عَلَى سَبِيلِ الْإِيجَازِ وَ الِاخْتِصَارِ فَكَتَبَ ع لَه‌ ... وَ اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ وَ هِي ... وَ الْإِصْرَارُ عَلَى الذُّنُوبِ.[11]

و شبیه این روایت را از امام صادق علیه‌السلام در خصال نقل کرده است:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَيْثَمِ الْعِجْلِيُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السِّنَانِيُّ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُكَتِّبُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ وَ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: هَذِهِ شَرَائِعُ الدِّينِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَتَمَسَّكَ بِهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ هُدَاه‌ ... وَ الْكَبَائِرُ مُحَرَّمَةٌ وَ هِيَ الشِّرْكُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَل‌ ... ِ وَ الْإِصْرَارُ عَلَى صَغَائِرِ الذُّنُوب[12]

لذا ظاهراً دلیل بر اینکه اصرار بر گناه از جمله کبائر است تمام است هر چند بر اساس مبنای ما در اختلال عدالت بین گناه کبیره و غیر آن تفاوتی نیست.