درس خارج فقه استاد محمد محمدی‌قائینی

موضوع: معنای عرفی و لغوی عدالت

بحث در مفهوم و حقیقت عدالت است. گفتیم مشهور معتقدند عدالت اصطلاح شرعی دارد و به مفهوم لغوی موضوع حکم شارع قرار نگرفته است بر همین اساس هم معمولا ابتداء عدالت را در عرف و لغت معنا کرده‌اند و بعد به معنای شرعی آن اشاره کرده‌اند و برخی مثل محقق نراقی و شهید ثانی به اصطلاح اخلاقی آن هم اشاره کرده‌اند.

اما به نظر ما هیچ کدام از این روایات بر ثبوت اصطلاح شرعی خاص در عدالت دلالت ندارند و بر فرض هم که وجود اصطلاح خاص مشکوک باشد، قاعده حمل لفظ بر معنای عرفی و حقیقی است. قبلا هم گفتیم اگر شارع در عدالت اصطلاح خاصی داشت بسیار روشن و واضح می‌شد و لذا وجود اصطلاح خاص شرعی با یک روایت و دو روایت قابل اثبات نیست.

در جای خودش توضیح داده شده است که اگر شارع اصطلاح خاص داشته باشد بر او لازم است تذکر بدهد و گرنه بر اساس اطلاق مقامی اثبات می‌شود که شارع لفظ را قطعا در همان معنای عرفی استعمال کرده است و اگر شارع نسبت به اصطلاح خاص خودش تذکر داده بود به لحاظ عموم ابتلای به آن، حتما مساله مشهور و معروفی می‌شد.

پس آنچه برای ما مهم است بیان معنای لغوی و عرفی عدالت است.

عدالت در برخی کتب لغت به دو معنا تفسیر شده است یکی استواء و استواء را هم به مساوات تفسیر کرده‌اند مثل اینکه گفته می‌شود «این عدل آن است» و دیگری به معنای اعوجاج و انحراف.

العين و الدال و اللام أصلان صحيحان، لكنَّهما متقابلان كالمتضادَّين: أحدُهما يدلُّ على استواء، و الآخر يدلُّ على اعوجاج. ... و العَدْل‌: الحكم بالاستواء. و يقال للشَّى‌ء يساوى الشى‌ء: هو عِدْلُه‌»[1]

به نظر ما ماده «عدل» حتما معنای سومی هم دارد و آن استقامت است به معنای عدم انحراف در مقابل اعوجاج و انحراف. عدل یعنی صاف و مستقیم و راست در مقابل کج و منحرف و این با مساوی متفاوت است.

«و أخبرني المنذري عن ثعلب عن ابن الأعرابي قال: العَدْلُ‌: الاستقامة»[2]

به نظر ما یکی از معانی اصلی عدالت همین راست بودن و استقامت در مقابل کجی و انحراف است (دقت کنید استقامتی که منظور ما ست یعنی راست بودن و غیر منحرف نه پایداری) و در کلمات علماء و عرف هم در این معنا بسیار استعمال می‌شود.

بنابراین عدالت از کلماتی است که معانی متضاد دارد یکی منحرف و کج و دیگری راست و عدم انحراف.

عده‌ای از مواردی که ابن فارس به مساوات معنا کرده است، همین استقامت به معنای عدم انحراف است. استقامت دو معنا دارد یکی صافی در مقابل کجی و دیگری به معنای استحکام و پایداری است و عدل استقامت به معنای صاف و راست در مقابل کج (نه در مقابل چپ) است.

عدالت در کلام برخی علماء عرب زبان نیز به همین معنای استقامت معنا شده است. محقق کرکی فرموده است: «و أمّا العدالة: و هي لغة: الاستقامة»[3] و صاحب مدارک فرموده است: «و العدالة لغة: الاستواء و الاستقامة»[4] و شهید ثانی فرموده است: «العدالة و هي لغةً: الاستواء و الاستقامة»[5]