درس خارج اصول استاد مهدی گنجی

موضوع: أمارات /حجیة مطلق ظن /دلیل چهارم : انسداد ــ دیدگاه مرحوم شیخ انصاری

دلیل چهارم: دلیل انسداد

بحث در دلیل چهارم برای حجیت مطلق الظن عقلاً است که به دلیل انسداد معروف است. عمده مقدمات این دلیل، انسداد باب العلم و العلمی بالاحکام الشرعی است لذا از آن به دلیل انسداد تعبیر می‌شود. در کلمات سابقین مثل مرحوم شیخ انصاری بیان شد که بعضی مقدمات، مقدمه دلیل انسداد بود. در زمان مرحوم شیخ انصاری به چهار مقدمه رسیده و بعد در زمان مرحوم آخوند به پنج مقدمه رسیده. دلیل اینکه از ادله عقلی است زیرا حاکم به حجیت ظن، عقل است و اگر مقدمات تمام شد، عقل به حجیت ظن حکم می‌کند یا حجیت ظن از سوی شارع را کشف می‌کند.

آیا این دلیل انسداد قائل نیزدارد یا نه؟ در میان اصولیون و فقهاء، معروف آن است که میرزای قمی به این دلیل قائل بوده و منشا آن، بحث حجیت ظواهر بوده. همچنین مرحوم بروجردی فرموده از کلمات مرحوم شیخ انصاری نیز این به دست می‌آید که قائل به انسداد بوده ولی بعضی گفتند قطعا مرحوم شیخ انصاری انسدادی بوده. اینکه مرحوم شیخ قائل به انسداد بوده یا نه، مهم نیست.

دیدگاه مرحوم شیخ انصاری

لعل منشا قول به اینکه مرحوم شیخ انصاری قائل به انسداد بوده، این جهات است. مرحوم شیخ انصاری در انتهای بحث ادله حجیت خبر واحد می‌گوید متیقن از ادله حجیت خبر واحد یعنی آیات و روایات و اجماعات و شهرات، خبر ثقه‌ای است که مفید اطمینان و وثوق باشد. و الإنصاف أن الدال منها لم يدل إلا على وجوب العمل بما يفيد الوثوق و الاطمئنان بمؤداه.[1]

همچنین مرحوم شیخ انصاری در بحث اینکه آیا نتیجه مقدمات انسداد، حکومت است یا کشف، ایشان قائل به حکومت شده و کشف را انکار می‌کند. ایشان فرموده ممکن است بگوییم مقدمات انسداد، از این کشف می‌کند که شارع مقدس ظن را حجت قرار داده و چون لفظ ندارد و لب و عقل است، قدر متیقن از کشف، ظن اطمینانی است که حجت قرار داده. البته ظن اطمینانی نادر است و وافی به معظم فقه نیست پس مشکل حل نمی‌شود.

ضمیمه این دو قول مرحوم شیخ انصاری آن است که در نگاه ایشان، ظن اطمینانی به معظم فقه نداریم و این همان انسداد است.

همچنین لعلّ مشی مرحوم شیخ انصاری در فقه نیز همین نتیجه را داشته باشد. ایشان معمولا عمده مدرک را در کتاب مکاسب، شهرت قرار می‌دهد و در ادامه می‌گوید خبر نیز طبق آن وجود دارد و اگر یک خبر معرض عنه باشد، آن را کنار می‌گذارد. ایشان مثل قائلین به انفتاح عمل نمی‌کند که خبر را اساس حکم خود را قرار دهد. قائلین به انسداد می‌گویند ظن حجت است الاقوی فالاقوی و در نظر مرحوم شیخ،‌ ظن شهرت اقوی است با اینکه در بحث حجیت شهرت، آن را حجت ندانست. همچنین ایشان در کتاب الخمس در موضوعات می‌گوید باب علم منسد است کما اینکه در احکام نیز باب علم منسد است.

شاید یکی دیگر از مناشیء اینکه انسداد را به مرحوم شیخ نسبت دادند آن باشد که در مقدمه أوّل انسداد ( انسداد باب علم و علمی) مواجهه مرحوم شیخ با مواجهه مرحوم آخوند تفاوت دارد. مرحوم آخوند صریح میگوید باب علم مفتوح است و حجیت خبر واحد را قبلا ثابت کردیم. اما مرحوم شیخ انصاری با اگر و اما، پیش آمده و گفته اگر اخبار به معظم فقه وافی باشد، ‌باب علم منسد نیست ولی نمی‌گوید حجت داریم یا نه. و أما بالنسبة إلى انسداد باب الظن الخاص فهي مبتنية على أن لا يثبت من الأدلة المتقدمة لحجية الخبر الواحد حجية مقدار منه يفي بضميمة الأدلة العلمية و باقي الظنون الخاصة بإثبات معظم الأحكام الشرعية [2] .

اما به نظر می‌رسد که اینها منشأ نیست بلکه عبارات معارض با اینها یافت شده و مشخص می‌شود که مرحوم شیخ، قائل به انفتاح است. مرحوم شیخ انصاری، ‌باب علمی را مفتوح می‌داند و قائل است به مقداری که وافی به معظم فقه باشد، ظنون خاصه داریم. باب علمی وقتی مسدود است که ظنون خاصه، وافی به معظم فقه نداشته باشیم. اگر ظنون خاصه داشته باشیم و اثبات حجیت آنها شده باشد، مقدمه اولی دلیل انسداد ناتمام می‌شود و باب علم و علمی مسدود نیست.

مرحوم شیخ انصاری، ‌شهرت را حجت نمی‌داند ولی موجب اطمینان می‌داند لذا در ردّ مرحوم شریف العلماء گفته: بل الأمارات الظنية من الشهرة و ما دل على اعتبار قول الثقة مضافا إلى ما استفيد من سيرة القدماء في العمل بما يوجب سكون النفس من الروايات و في تشخيص أحوال الرواة توجب الظن القوي بحجية الخبر الصحيح بتزكية عدل واحد و الخبر الموثق و الضعيف المنجبر بالشهرة من حيث الرواية و من المعلوم كفاية ذلك و عدم لزوم محذور من الرجوع في موارد فقد تلك الأمارات إلى الأصول [3] .

قائلین به انسداد می‌گویند اگر به اصول عملیه عمل کنیم، خروج از دین لازم می‌آید ولی مرحوم شیخ انصاری می‌گوید ما قائل به انسداد نیستیم و به امارات کثیره عمل می‌کنیم که وافی به معظم فقه است و در این صورت خروج از دین لازم نمی‌آید.

متن واضح‌تراز مرحوم شیخ انصاری آن است که هرچند ایشان ملاک و قدر متیقن از اخبار را ظن اطمینانی می‌دانست ولی فرموده:‌ لأن حصول الظن الاطمئناني في الأخبار و غيرها غير عزيز أما في غيرها فلأنه كثيرا ما يحصل الاطمئنان من الشهرة و الإجماع المنقول و الاستقراء و الأولوية و أما الأخبار فلأن الظن المبحوث عنه في هذا المقام هو الظن بصدور المتن و هو يحصل غالبا من خبر من يوثق بصدقه و لو في خصوص الرواية و إن لم يكن إماميا أو ثقة على الإطلاق إذ ربما يتسامح في غير الروايات بما لا يتسامح فيها.[4]

ایشان در این عبارت در ردّ کسانی که گفتند از احتیاط، عسر و حرج لازم می‌آید، گفته چون به مقدار وافی در فقه ظن اطمینانی داریم، از احتیاط در ما بقی، عسر و حرج لازم نمی‌آید.

از این واضح‌تر مرحوم شیخ فرموده: و بالجملة فدعوى كثرة الظنون الاطمئنانية في الأخبار و غيرها من الأمارات بحيث لا يحتاج إلى ما دونها و لا يلزم من الرجوع في الموارد الخالية عنها إلى الاحتياط محذور و إن كان هناك ظنون لا تبلغ مرتبة الاطمئنان قريبة جدا. [5]

به هر حال مرحوم شیخ انصاری، ‌مقدمات انسداد را به این بیان منع می‌کند که گفته امارات زیادی داریم پس باب علمی بسته نیست و چنین نیست که اگر به اصول مراجعه کنیم، ‌خروج از دین لازم بیاید یا اگر به احتیاط عمل کنیم، ‌عسر و حرج لازم بیاید. البته ایشان در رد مقدمه اولی، خیلی محکم سخن نگفته ولی دو مقدمه دیگر را به وضوح مردود می‌داند.

همچنین مرحوم آشتیانی گفته اگر کلمات مرحوم شیخ واضح نیست که قائل به انسداد یا انفتاح است ولی از مجالس حضوری استفاده کردم که ایشان قائل به انفتاح است. البته به نظر ما از کلمات مرحوم شیخ استفاده می‌شود که ایشان قائل به انفتاح است.

مضافاً که مرحوم شیخ انصاری در فقه باب طهارت و سایر ابواب عبادات، به روایات استدلال می‌کند و به خبر ثقه عمل می‌کند و معارضات را مطرح می‌کند و مطلب را به ظن منحصر نمی‌کند.

اما مطالبی که باعث انتساب انسداد به مرحوم شیخ شد، به نظر ما نمی‌تواند منشا باشد، زیرا در مطلب اول مرحوم شیخ فرمود قدر متیقن از ادله حجیت خبر آن است که اطمینان آور باشد و در رد قائلین به کشف فرمود آنچه که اطمینان‌آور است، اندک است پس باب علمی بسته است.

پاسخ می‌دهیم که اینها به هم ربطی ندارد. آنچه که مرحوم شیخ در خبر واحد می‌گوید ظن اطمینانی است، مراد ظن اطمینانی نوعی است. مرحوم شیخ در یکی از عبارات گفته بحیثی که عقلاء به آن احتمال خلاف اعتنا نمی‌کنند. اما آنچه که در باب انسداد گفته، ظن شخصی است و اگر دلیل انسداد تمام باشد، ‌حجیت ظن شخصی خواهد بود. دلیل بر این مطلب از همان عبارات مشخص می‌شود که یکجا فرموده الانصاف و یک جا گفته: كأن يكون الطريق المنصوب هو الخبر المفيد للاطمئنان الفعلي بالصدور. فعلی یعنی اطمینان بالفعل. خبر ثقه دارای لسان است و اگر فرمود خبر ثقه حجت است، یعنی نوعا حجت است ولی دلیل انسداد، ‌لسان ندارد و لبی است و قدر متیقن از حجیت آن، اطمینان شخصی است.

همچنین مرحوم شیخ انصاری عبارت خود را با «یمکن» شروع کرده و این دلالت بر نظریه ایشان ندارد.

درست است که مرحوم شیخ انصاری در مقدمه اولی به صراحت سخن نگفته ولی طرف مقابل را نیز تایید نکرده و اینکه در پایان دلیل انسداد را نپذیرفته، نشان می‌دهد که مقدمه اولی را نیز قبول نکرده. البته انفتاح در نظر ایشان مثل دیگران واضح نبوده.

همچنین اینکه ایشان در باب متاجر به شهرت تمسک می‌کند، نشان از انسدادی بودن ندارد، چون در اصول گفته شهرت، موجب اطمینان می‌شود. اعتنای مرحوم شیخ به شهرت همین است که باعث اطمینان می‌شود گرچه شهرت را نه جابر و نه حجت نمی‌داند.

در عبارت در باب خمس نیز مرحوم شیخ انصاری فرمود در احکام، باب علم بسته است و ما نیز این را قبول داریم ولی نفرموده که باب علمی بسته است. فرق موضوعات و احکام در این است که در موضوعات، علمی نداریم و نیاز به بینه داریم و کار مشکل است و خیلی‌ها در موضوعات قائل به انسداد هستند. اینکه یقین پیدا کنیم که فلان شیئ پاک شده یا نجس شده یا فلانی فرزند فلانی است یا نماز صحیح بوده، ‌بسیار مشکل است. سیأتی در باب انسداد صغیر که بعضی گفتند در موضوعات، شارع مقدس ظن را حجت قرار داده است. ولی در باب احکام،‌ هرچند باب علم بسته است ولی باب علمی مفتوح است و خبر ثقه را حجت قرار داده و امر در احکام نسبت به موضوعات، اسهل است.